منابع فسیلی موهبتی است که وجود آن در هر کشوری نوعی مزیت نسبی است که می‌تواند منشأ و منبع ارزآوری مناسبی به شمار رود. این منابع به تنهایی این مزیت را با خود به همراه دارند که مرجع فرآورده‌های گران‌بهای دیگری باشند که در صورت سرمایه‌گذاری بر روی آنها، تبدیل به کالای گران‌بهایی می‌شوند که آن مزیت نسبی را تبدیل به مزیت رقابتی می‌کند. بر این اساس چنانچه کشوری بتواند محصولی ارزان‌تر و باکیفیت‌تری از رقبا را درسطح جهان تولید و توزیع کند این کشور در تولید چنین کالایی دارای مزیت نسبی است و هرچه محصولات فرآوری بیشتری شوند میزان بهره‌دهی بالاتر و ارزش افزوده قابل‌توجه‌تری خواهند داشت.

خام‌فروشی منابع معدنی اعم از نفتی و غیرنفتی در کشورهایی که از اراده کافی و نیز تکنولوژی تهی هستند ساده‌ترین راه درآمدزایی و نه بهترین آن است. در جهان با استفاده از مواد حاصل از فرآوری نفت خام حدود ۲۰۰ هزار محصول پرکاربرد تولید می‌شود. یعنی چیزی حدود ۷۰ درصد از کالاهای مورد استفاده در زندگی روزمره انسان‌ها که به جهت قیمت به هیچ عنوان با قیمت خرید و فروش نفت خام و حتی رده بعدی آن یعنی مواد اولیه پتروشیمی قابل مقایسه نیست.

به عنوان مثال در فرآیند تولیدات صنعت پتروشیمی که منجر به ساخت مواد اولیه صنعت دارو می‌شود به جهت مقایسه قیمت با ماده اولیه آن یعنی نفت حدود ۵ تا ۶ هزار برابر تفاوت ارزشی دارند. اگر بخواهیم این موضوع را ساده‌تر نشان دهیم می‌توان از مثال تولید انرژی برق حاصل از به‌کارگیری نفت در نیروگاه‌ها استفاده کرد که به ازای یک بشکه نفت تبدیلی به برق صادراتی می توان ۲۵۰ دلار عایدی کسب کرد که با قیمت اولیه استخراج و استحصال تفاوت قابل توجهی دارد.

در این میان سنگاپور از جمله کشورهایی است که با درایت توانسته است خود را به جمع کشورهای پیشرو در این صنعت برساند و علی‌رغم دارا نبودن منابع فسیلی و صرفا از طریق واردات، کالاهای متنوعی را تولید کند. این کشور به‌رغم محرومیت از این منابع خدادادی دست به فرآوری موادی زده است که صرفاً واردکننده آن بوده و با شناخت بسترهای توسعه‌ای خود و دخیل کردن دانش مرتبط با آن به سرمایه‌گذاری قابل توجهی در این زمینه دست زده است.

سنگاپور منابع نفتی مورد نیاز پالایشگاه‌های خود را از کشورهای عربستان، امارات و قطر خریداری و گاز را نیز از طریق خط لوله از مالزی و اندونزی وارد می‌کند. این کشور توانسته است با به‌کارگیری مدیریت کارآمد و ایجاد زیرساخت‌های لازم، فضایی را برای بهره‌گیری از نیروی انسانی متخصص و نیز شرکت‌های سرمایه‌گذار فراهم کند که نتیجه آن کسب سهم قابل قبول در بازار مواد پتروشیمی است.

طبق آمار بانک جهانی تولید ناخالص داخلی سنگاپور در سال ۲۰۱۹ حدود ۳۷۲ میلیارد دلار بوده است که ۲۵ درصد از آن سهم محصولات پتروشیمی است.

در مقابل اما ایران با دارا بودن ۲۱۱ میلیارد بشکه نفت سومین کشور دارنده نفت در جهان است که سهم به مراتب کمتری در فرآیند تولیدات پتروشیمی دارد. سهم ما در صنایع پتروشیمی حدود ۵/۲ درصد از مجموع تولیدات در جهان است. طبق آمار در حال حاضر توان تولید پتروشیمی‌ها در کشور به حدود ۵۳/۶ میلیون تن می‌رسد که درآمد سالیانه این محصولات رقمی معادل ۱۷ میلیارد دلار بوده که ۱۲ میلیارد دلار آن ناشی از صادرات است.

دسترسی به منابع ارزان، منتفی و یا کم‌هزینه بودن هزینه‌های حمل و نقل و نیز وجود نیروی متخصص و کارآمد را می توان از مزیت‌های نسبی پتروشیمی در کشور دانست که سرمایه‌گذاری برای تولید بیشتر و متنوع‌تر در این صنعت را سودآورتر کرده و توان ارزآوری ما را تا حد قابل قبولی ارتقا می‌بخشد. مزیت نسبی ایران در صنعت پتروشیمی یکی از میانبرهای اقتصادی برای رسیدن به جایگاه اقتصادی غیرقابل تحریم در اقتصاد است و چنانچه ایران بتواند سهم خود را در بازار محصولات پتروشیمی تثبیت کند، به سختی امکان تحریم این نوع محصول میسر خواهد بود.

علی‌رغم این با توجه به اینکه کشور ما از بزرگ‌ترین تولیدکنندگان نفت خام در جهان است میزان تولیدات پتروشیمی ایران رقم قابل توجهی نیست. در حال حاضر تعداد مجتمع‌های پتروشیمی در کشور ۵۶ مجتمع است که طبق برنامه گسترش آنها تا سال ۱۴۰۴ به تعداد ۱۰۹ و مبلغ سرمایه گذاری از ۵۳میلیارد دلار به ۹۳میلیارد دلار مجتمع باید برسد. سیاست کلی این است که در این صنعت ایران تبدیل به اولین تولیدکننده مواد و کالای پتروشیمی از لحاظ ارزش در منطقه گردد که بر این اساس تا ۱۴۰۴ باید رقم صادرات ایران در صنعت پتروشیمی به ۵۲ میلیارد دلار برسد. برای نیل به این مهم درک ضرورت آن در سطوح تصمیم‌گیران و مجریان طرح، شرط اول تحقق آن است و از آنجا که فروش نفت خام کشور در پایین‌ترین سطح خود است اهتمام بیشتر به صنعت پتروشیمی مقدمه فراروی از خام‌فروشی خواهد بود.
مهدی پوراسلامی