مواجهه اخلاق سکولار و اخلاق دینی در «طبقه حساس» (حمید نساج)
اخلاق مجموعه بایدها و نبایدهایی است که اصول زندگی آدمیان را سامان میبخشد؛ اینکه کدامین رفتارها و باورها ارزش و فضیلت است و کدامین ناارزش و رذیلت، در حیطه همین دانش و معرفت قرار دارد. دین یکی از اصلیترین منابع الهام بخش و تولید کننده اصول اخلاقی است؛ اما بخشهایی از اصول اخلاقی میان ملل و فرهنگهای مختلف با ادیان متفاوت یکسان است.
معنای دیگر این عبارت این خواهد بود که شما بدون وابستگی به دین یا مذهب خاصی میتوانید به برخی اصول اخلاقی پایبند باشید؛ اخلاقی که عموما بر این هسته مشترک مبتنی است و به دین خاصی بازگشت ندارد ،به اخلاق سکولار شهره شده است؛ هرچند در مواردی همچون چندهمسری با اخلاق دینی که در مواردی با فقه آمیخته شده، فاصله مییابد و هرچند برخی با استناد به بیتوجهی به برخی اصول اخلاق دینی در جوامع مدرن، حکم به بیاخلاقی دنیای مدرن دادهاند؛ اما در معنای دقیقتر نمیتوان جامعه مدرن را جامعهای بیاخلاق دانست، بلکه جامعهای است که بر اخلاق سکولار مبتنی است و از اخلاق دینی که بسیار فربهتر از اخلاق سکولار است، فاصله گرفته است.
این مقدمه از آن رو گفته شد تا به کمک آن فیلم پرفروش طبقه حساس که در حال نزدیک شدن به باشگاه پنج میلیاردیهاست را به نظاره بنشینیم. به نظر میرسد این فیلم جدال اخلاق سکولار و اخلاق دینی را به روایت کشیده است. برخی مفاهیم حوزه اخلاق دینی مانند غیرت، حریم محرم و نامحرم، امتحان الهی در این فیلم به سخره گرفته شدهاند؛ گویی اساسا اصلیترین وزن خنده و طنز این سریال بر صحنههایی استوار شده که از استهزای این مفاهیم پدید آمده است. اما در عین حال برخی مفاهیم مانند وفای به همسر و توجه به او در زمان حیات به زیباترین و هنریترین وجهی ستوده شده که در آخرین سکانس فیلم به اوج خود میرسد؛ بنابراین، از نگاه اخلاق سکولار این فیلم، فیلمی اخلاقی است اما از منظر اخلاق دینی نه تنها اخلاقی نیست که ناشایست و ناپسند است.
اگر این باور را بپذیریم که هنر، آیینهای از آینده هر جامعهای است که پیشتر در اینجا بحث کردهام، میتوان گمانهزنی کرد که جدال اخلاق دینی و اخلاق سکولار، بخش عمدهای از مباحث فکری و ستیزهای اندیشهای سالهای آتی را رقم خواهد زد.