اقتصاد معیوب حمل و نقل، عامل بازماندن راه‌آهن از برنامه‌های توسعه
هورخبر – بر اساس قانون برنامه ششم توسعه، سهم راه‌آهن از حمل بار در کشور تا سال ۱۴۰۰ باید به ۳۰ درصد می‌رسید اما در سال ۱۴۰۱ کمتر از ۱۰ درصد بوده است.
حمل بار از طریق شبکه ریلی یکی از شیوه‌های مرسوم و مقرون به صرفه در اغلب کشورها است که در بسیاری موارد از حمل بار جاده‌ای پیشی می‌گیرد. افزایش سهم راه‌آهن از حمل بار و توسعه آن، به دفعات در اسناد بالادستی ایران مورد تاکید قرار گرفته است. در آخرین مورد بر اساس قانون برنامه ششم توسعه، سهم راه آهن از حمل بار در کشور باید تا انتهای سال ۱۴۰۰ به ۳۰ درصد برسد اما عملکرد راه آهن حتی نزدیک به این میزان هم نیست. بر اساس آخرین آمارها ۹۲ درصد حمل بار در ایران از طریق جاده‌ها و تنها ۸ درصد آن از طریق راه آهن حمل می‌شود.
رابطه مستقیم توسعه خطوط راه‌آهن با کاهش مصرف سوخت، رونق تولید و افزایش ترانزیت
توسعه خطوط ریلی در ایران به علت وسعت سرزمین و فاصله زیاد مراکز جمعیتی از یکدیگر و همچنین از بنادر، حائز اهمیت است زیرا گزینه دیگر حمل جاده‌ای است که به علت مصرف بالای سوخت و استهلاک بالا، گزینه مناسبی نیست. برخی کارشناسان حمل و نقل به طور کلی حمل و نقل جاده‌ای را برای مسافت‌های بیش از ۳۰۰ کیلومتر، مناسب و اقتصادی نمی‌دانند. با این حساب، می‌توان ادعا نمود که حمل و نقل در ایران اقتصادی نیست و هزینه‌های نسبتا بالایی دارد زیرا متوسط مسافت هر جابجایی بار در کشور، ۵۰۰ کیلومتر است. این مسئله در خصوص رونق صنایع حجیم یا معدنی حائز اهمیت است زیرا تولید بسیاری از این صنایع، وابسته به هزینه‌های حمل و نقل است.
توسعه راه آهن علاوه بر کمک به تولید می‌تواند به اشتغالزایی کمک کند. بررسی‌ها نشان می‌دهد با افزایش هر ۱۰ میلیون تن به حجم بار راه‌آهن با فرض تأمین ناوگان مورد نیاز از داخل کشور، بیش از ۶۰ هزار شغل مستقیم و غیرمستقیم ایجاد خواهد شد.
وجه دیگر اهمیت توسعه خطوط آهن، ارتقاء خدمات ترانزیت و حمل بین الملل ایران است. ایران از جمله مسیرهای مقرون به صرفه اتصال آسیای میانه به اروپا و اروپا به آسیای جنوبی است که با توجه به فواصل زیاد، تنها با حمل ریلی توجیه اقتصادی خواهد داشت.
عدم توسعه زیرساخت‌های ریلی متناسب با جاده‌ها در ایران
مزایای حمل ونقل ریلی نیز موجب شده در اسناد بالادستی متعددی بر اولویت حمل ونقل ریلی تصریح و تأکید شود؛ همچنین طبق مطالعات طرح جامع حمل ونقل کشور، نیاز به توسعه شبکه ریلی به مراتب بیش از نیاز به توسعه شبکه جاده است. با این حال در طول ۴ دهه اخیر شبکه جاده‌ای بسیار بیشتر از شبکه راه آهن توسعه یافته است. بر اساس اطلاعات سازمان‌های مربوطه در طول ۴۳ سال گذشته خطوط ریلی تنها ۲.۵ برابر شده درحالیکه طول آزادراه‌ها طی همین مدت نزدیک به ۲۰ برابر و طول بزرگراه‌ها نیز ۳۷ برابر شده است. همچنین طول خطوط ریلی در دست بهره‌برداری کشور برابر ۱۳۹۵۴ کیلومتر، خطوط ریلی در دست مطالعه برابر ۶۳۱۲ کیلومتر و خطوط ریلی در دست اجرا برابر ۳۲۶۷ کیلومتر است.
سرعت پایین توسعه خطوط راه آهن تنها علت پایین بودن عملکرد آن نیست. علاوه بر محدودیت‌های خطوط راه آهن، بهره‌وری پایین از ظرفیت موجود نیز مزید بر علت است. در حال حاضر ظرفیت حمل بار در شبکه راه آهن کشور برابر ۱۰۰ میلیون تن است اما میزان جابجایی بار از ۵۰ میلیون تن فراتر نرفته است.
اقتصاد معیوب، مهمترین علت عقب افتادگی راه‌آهن از برنامه های توسعه
یکی از مهمترین علل عقب ماندگی بخش راه آهن از برنامه‌های توسعه کشور اقتصاد معیوب آن است به طوریکه توان توسعه و خودترمیمی را از این صنعت گرفته است. در حال حاضر هزینه‌های حمل ریلی بار با حمل جاده‌ای تفاوت چندانی ندارد و به همین دلیل و با توجه به سرعت سیر بازرگانی بسیار پایین قطارهای باری، تولیدکنندگان ترجیح می‌دهند بار خود را از طریق جاده‌ها حمل کنند. با ارائه سوخت بسیار ارزان قیمت به بخش جاده‌ای، مزیت اصلی راه آهن که همان مصرف پایین سوخت است، بی اثر شده است. گفتنی است سرعت سیر بازرگانی در ایران، کمتر از ۴ کیلومتر بر ساعت است. در چنین شرایطی سرمایه‌گذاری در صنعت حمل و نقل ریلی صرفه اقتصادی ندارد و هیچ سرمایه‌گذاری حاضر به سرمایه‌گذاری در این بخش نخواهد بود. بنابراین دولت باید خود به تامین مالی طرح‌های توسعه راه‌آهن اقدام نماید که با توجه به محدودیت‌های بودجه از عهده این کار بر نخواهد آمد.
پیشنهادهای کوتاه مدت برای افزایش سهم راه آهن از حمل بار
هرچند که راه حل اساسی توسعه راه‌آهن، اصلاح اقتصاد آن است که خود مستلزم اصلاح سیاست‌ها و حکمرانی بخش حمل و نقل است. اما با این حال با برخی اقدامات می‌توان در کوتاه مدت، ظرفیت حمل بار در راه آهن را به میزان ۳۰ درصد از کل رساند. مرکز پژوهشهای اتاق ایران و کمیسیون حمل و نقل و لجستیک، بر اساس مطالعات و بررسی‌های آماری صورت گرفته، برای تغییر این وضعیت و افزایش سهم حمل و نقل ریلی در کشور و همچنین تکمیل زیرساخت‌های شبکه ریلی، مجموعه اقداماتی را به شرح ذیل پیشنهاد می‌دهند:
۱- توسعه خطوط فرعی ریلی با سرمایه‌گذاری دولت و مشارکت بخش خصوصی
۲- دو خطه کردن خطوط پر تردد
۳- اولویت بندی پروژه‌های ریلی و تخصیص اعتبار برای توسعه مسیرهایی که صرفه اقتصادی دارند
۴- افزایش و تکمیل ناوگان ریلی
۵- رفع گلوگاه‌ها در تخلیه و بارگیری
۶- ایجاد و توسعه شرکت‌های خصوصی ریلی