هورنیوز – پدیده گرد و غبار به عارضه‌ای تکراری در کشور تبدیل شده است. انگار باید از این پس فراموش کنیم که آسمان بالای سرمان آبی رنگ است. چندی است چتری قهوه‌ای آسمان استان‌های غربی و جنوب غربی کشور را در بر گرفته و گویا چشم‌انداز روشنی برای برچیده شدن بساط این چتر بدرنگ وجود ندارد.

رضا شهبازی مدیرکل دفتر مخاطرات، زیست‌محیطی و مهندسی سازمان زمین‌شناسی به‌عنوان مرجع تخصصی در رابطه با بررسی شرایط گرد و غبار می‌گوید که چشم انداز ۳۰ ساله ایران از نظر بارش‌ها مطلوب نیست و این یعنی پدیده ریزگرد در ایران تشدید خواهد شد. او معتقد است که برخی استان‌های کوهستانی غربی مثل ایلام و کردستان اساسا منشا گرد و غبار ندارند و آنچه هوای این استان‌ها را آلوده می‌کند، قطعا سوغاتی است که از آن سوی مرزها می‌آید اما وضعیت خوزستان به دلیل داشتن زمین‌های سیلابی، کمی متفاوت است. در شرایطی که کارشناسان معتقدند در جنوب خوزستان دشت‌های سیلابی کانون‌های بالقوه غبارخیزی هستند اما وزارت نیرو برنامه دارد تا با تکمیل سد مارون که سرانجام با نام رود جراحی به تالاب شادگان می‌پیوندد، زمینه بروز ریزگردها در خوزستان و مناطق غربی را تشدید کند.

دهم اردیبهشت ماه بود که سازمان هواشناسی درباره وقوع پدیده ریزگرد در کشور هشدار داد. این پدیده که هنوز هم فروکش نکرده است، به شدت آسمان استان‌های غربی و خوزستان را درگیر کرده است. این بار استان الانبار عراق و کشور عربستان سوغاتشان را به سمت ایران سرازیر کرده‌اند که حال هوای آسمان غرب کشور خوب نباشد.

ریزگردها زندگی عادی مردم را مختل می‌کند و به دلیل کاهش قدرت دید، سازمان هواشناسی هربار که این پدیده رخ می‌دهد، هشدار می‌‎دهد که مردم از تردد غیر ضروری به دلیل کاهش قدرت دید، خودداری کنند.

در چنین شرایطی، آماری در رسانه‌ها منتشر شد که نشان می‌داد سازمان زمین شناسی به‌عنوان مرجع رسمی بررسی‌های علمی در حوزه ریزگرد، اعلام کرده است که ۷۰ درصد ریزگردها منشا داخلی دارند و ۳۰ درصد آنها خارجی است. آماری که در تضاد کامل با اظهارات سازمان حفاظت محیط زیست درباره منشا ریزگردهای آسمان ایران بود و البته نگرانی‌ها را درباره شرایط آینده بیشتر می‌کرد.

البته رضا شهبازی مدیرکل دفتر مخاطرات، زیست‌محیطی و مهندسی سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات‌معدنی کشور در گفت‌وگو با «انتخاب» این آمار را رد می‌کند و اعلام این اعداد را ناشی از اشتباه در انعکاس مطلب می‌داند.

بروز گرد و غبار با منشا داخلی در برخی فصول

شهبازی در ارتباط با ریزگردهای فعلی می‌گوید: چیزی که اکنون آسمان سراسر کشور را درگیر کرده است، بیشتر با منشا خارجی است. محدوده‌های آن هم مختلف است. معمولا منطقه عراق و سوریه منشا ریزگرد است و گاهی هم ممکن است اراضی عربستان هم باشد. ولی بیشتر از عراق و سوریه ریزگرد می‌آید و در چند روزه اخیر هم شاهد بودیم که کشور عراق کلا زیر غبار است.

او درباره آمارهای منتشر شده به نقل از سازمان زمین شناسی بیان می‌کند: متاسفانه این خبر به صورت درستی منتشر نشده بود. در رخداد سه هفته پیش، در ایستگاه البرز ما بر اساس مشخصه‌های رسوبشناسی حدود ۳۰ از ریزگردها خارجی بود و ۷۰ درصد از منابع نزدیک ثبت شده بود. این مسئله مربوط به یک ایستگاه در یک زمان مشخص بود اما به صورت کلی مطرح شده بود که برای کل کشور در طول یکسال صادق نیست.

مدیرکل دفتر مخاطرات، زیست‌محیطی و مهندسی سازمان زمین‌شناسی تاکید می‌کند: منشا ریزگردها رخداد به رخداد متفاوت است. یک وقت‌هایی ممکن است ۱۰۰ درصد ریزگرد منشا داخلی داشته باشد و یک وقت‌هایی ۱۰۰ درصد آن خارجی باشد. گاهی هم منشا داخلی و خارجی با هم به صورت مخلوط هستند.
او یادآور می‌شود: در زمستان در زمان وارونگی هوا ممکن است ۱۰۰ درصد منشا آلودگی داخلی باشد یا در تابستان به دلیل جریان‌های جنوبی ۱۰۰ درصد آلودگی از عراق باشد.

شهبازی ادامه می‌دهد: در استان‌‎های کوهستانی ایلام، لرستان و کردستان اصلا منشا ریزگرد نداریم اما در جنوب استانی مثل خوزستان، کانون گرد و غبار وجود دارد.

بروز گرد و غبار پس از عبور سرعت باد از آستانه فرسایش

به گفته مدیرکل دفتر مخاطرات، زیست‌محیطی و مهندسی سازمان زمین‌شناسی هر منطقه‌ای یک آستانه سرعت فرسایشی دارد. این آستانه معمولا از ۱۹ تا ۲۰ کیلومتر در ساعت شروع می‌شود. وقتی سرعت باد از این میزان در یک محدوده بیشتر می‌شود، غبارخیزی داریم.

او اضافه می‌کند: چرا امروز راجع به گرد و غبار صحبت می‌کنیم؟ این به خاطر خشکسالی شدیدی است که داخل آن هستیم و طی دو سال گذشته با آن درگیر بوده‌ایم.

آن‌طور که شهبازی می‌گوید در دو سال گذشته به دلیل سیل ۹۸ و کمی مطلوب بودن شرایط بارندگی، وضعیت خیلی بد نبود اما امسال به دلیل خشکسالی، این پدیده تشدید شده است.

او می‌گوید: مواد لازم برای گرد و غبار، سطوح صاف و هموار پوشیده از رسوبات و خاک ریزدانه و خشک هستند. این مواد بدون هیچ پوشش سطحی و محافظ وقتی در معرض باد، با سرعت بیشتر از آستانه فرسایش قرار گیرند، غبارخیز می‌شوند و گرد و غبار تشکیل می‌شود. امسال بهار ما خیلی مستعد این پدیده است. تابستان هم همین شرایط را داریم. در کشورهای پیرامونمان هم که منشا گرد و غبار هستند، این قضیه تشدید می‌شود.

مدیرکل دفتر مخاطرات، زیست‌محیطی و مهندسی سازمان زمین‌شناسی درباره اینکه بستر خشک تالاب‌ها آیا بیشتر مستعد فرسایش بادی هستند یا خیر، عنوان می‌کند: طبیعتا بستر خشک تالاب‌ها با خاک معمولی خیلی تفاوتی ندارد. بیشترین چیزی که مهم است، نوع و اندازه ذرات است. بستر خشک تالاب اگر بی‌ثبات و ریزدانه باشد، به‌خصوص سیلت ریز باشد، طبیعتا می‌تواند خطرناک باشد. معمولا جاهایی که غبارخیز هستند، قبلا آبگیر بوده‌اند.

او درباره اثر سدسازی‌ها بر وقوع پدیده گرد و غبار عنوان می‌کند: هر چیزی که موجب شود آب جریان نیابد و پوشش گیاهی تشکیل نشود، منجر افزایش غبارخیزی می‌شود چون غبار ذرات‌ریزی هستند که در سطح خاک به هم متصل نیستند، پوشش ندارند و رطوبت هم ندارند. در کشور ما به‌ویژه در خوزستان برای خیلی از تالاب‌ها، حاشیه تالاب‌ها و دشت‌ها همچنین اراضی کشاورزی رها شده و مراتع تخریب شده، چنین امکانی وجود دارد.

شهبازی مدیریت مصرف را عامل مهمی در کنترل پدیده ریزگردها می‌داند. او می‌گوید: اگر به منابع آب فشار بیاوریم و جلوی همین منابع آب محدود را بگیریم، جریان و چرخه آب وقتی در سطح زمین تداوم نداشته باشد، منتهی به گرد و غبار می‌شود. وقتی در زیر زمین جریان نیابد، منتهی به فرونشست خواهد شد.

مدیرکل دفتر مخاطرات، زیست‌محیطی و مهندسی سازمان زمین‌شناسی تاکید می‌کند: این نکته کلیدی است. باید راهکاریی پیدا کنیم که حق‌آبه در دسترس به همه‌جا یعنی تمام دشت‌ها و تالاب‌ها برسد تا گرد و غبار ایجاد نشود. در زیر زمین هم باید آب جریان یابد و برداشت‌ها به حالت تعادل برسد تا با پدیده فرونشست مقابله کنیم.

سدسازی‌ها خوزستان را دچار مشکل می‌کند

بر اساس آنچه شهبازی می‌گوید، هر نوع دستکاری در جریان آب باعث تشدید پدیده ریزگردها می‌شود. این در حالی است که وزارت نیرو تلاش می‌کند پروژه سد مارون را که از ابتدای دهه هفتاد آغاز شده است، به سرعت تکمیل کند و آب بیشتری را پشت این سازه بتنی ذخیره کند. رودخانه مارون که سد مارون در نزدیکی بهبهان روی آن ساخته می‌شود از مسیر رودخانه جراحی به تالاب شادگان می‌ریزد و بیم آن می‌رود که با تشدید کنترل‌های آبی و به تبع آن پدیده ریزگرد، خوزستان خالی از سکنه شود.

فرهاد سرداری عضو شورای عالی جنگل و مرتع سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور در گفت‌وگو با «انتخاب» با تاکید بر اینکه سازمان زمین شناسی مرجع علمی مطالعه در زمینه ریزگردهاست، درباره اثر سدسازی‌ها بر خوزستان بیان می‌کند: وقتی در طبیعت سد می‌زنیم، باعث می‌شود رطوبت به بخش عظیمی از سرزمین نرسد. سدها جلوی آبی که وارد یک منطقه وسیع می‌شوند را می‌گیرند.

او ادامه می‌دهد: این باعث می‌شود پوشش مناطق پایین دست کاهش یافته و گرد و غبار ایجاد شود. در هر صورت چه سد مارون و یا هر سد دیگری در این منطقه ساخته شود، روی پایین دست تاثیر می‌گذارد. سیلاب‌ها به مناطق پایین دست نمی‌رسد و پوشش گیاهی کاهش می‌یابد.

مدیر کل سابق دفتر بیابان سازمان جنگل‌ها اضافه می‌کند: بنابراین، این مسئله یکی از عواملی است که خواستگاه گرد و غبار می‌شود. هر سدی در هر کشور و هر منطقه‌ای بزنیم، با ایجاد گرد و غبار در آن منطقه رابطه دارد. مخصوصا در کشور خشکی مثل ایران که در منطقه کم بارش قرار دارد. برخی مواقع باید سیلاب‌ها جاری شوند و مناطق خشک را تغذیه کنند. وقتی سد زده شد، آب آن در پایین دست در اراضی کشاورزی استفاده می‌شود و خود این اراضی در مواقع کم آبی خواستگاه گرد و غبار خواهند بود.

او یادآور می‌شود: در فصولی از سال که کاشت انجام نمی‌شود، خاک سطح اراضی کشاورزی آماده بلند شدن و ایجاد گرد و غبار است.

سرداری درباره اعداد و ارقام اعلام شده در زمینه منشا ریزگردهایی که این روزها آسمان ایران را فرا گرفته است، عنوان می‌کند: درصد تعیین کردن برای منشا ریزگردها خیلی علمی نیست. به دلیل اینکه ریزگرد یک بحث دینامیک است. کافی است یک باران بیاید و شرایط کامل تغییر کند. فقط در شرایط یکسان، شاید بتوان درصد اعلام کرد. من از نظر تجربه‌ای که در این قضیه دارم، معتقدم برای فرآیندهای دینامیک نمی‌توان یک عدد داد. مگر اینکه برای هر رخداد جداگانه نظر بدهیم.
چشم انداز مثبتی پیش روی ایران وجود ندارد

در شرایطی که ریزگردها راه نفس مردمان استان‌های درگیر را تنگ کرده است، بحث و جدل بر سر اینکه شرایط پیش روی ایران تا کجا ادامه خواهد یافت، بالا گرفته است. در این میان خبری به نقل از سازمان زمین شناسی با این مضمون منتشر شد که خشکی ایران ۳۰ ساله است و شاید روزهای بهتری در انتظار ایران باشد. خبری که با واکنش کاوه مدنی مواجه شد و آن را با عنوان دروغ خشکسالی ۳۰ ساله، نقد کرد اما رضا شهبازی مدیرکل دفتر مخاطرات، زیست‌محیطی و مهندسی سازمان زمین‌شناسی صحت این خبر را رد می‌کند.

او آب پاکی را روی دستمان می‌ریزد و می‌گوید که هیچ چشم‌انداز روشنی از نظر تغییر شرایط بارش‌ها پیش روی ایران نیست.

این مقام مسئول عنوان می‌کند: بحث اصلی درباره شرایط خشکسالی ایران به درستی منتشر نشده است. بحث سازمان زمین شناسی این است که چشم‌انداز ۳۰ ساله ایران اصلا مطلوب نیست. چشم‌انداز ما با توجه به شرایط تغییرات اقلیمی به لحاظ آب و هوایی خوب نیست و باید مصرف آب در کشور را مدیریت کنیم. این به مفهوم آن نیست که ۳۰ سال خشکسالی داریم و بعد از این مدت خشکسالی تمام می‌شود.

شهبازی یادآور می‌شود: ما از اواخر دهه ۷۰ وارد یک دوره خشکسالی طولانی شدیم. هرچند بین آن، سال مرطوب‌تر و پربارش‌تر داشتیم اما در مجموع این سال‌ها، شرایط مطلوبی نداشتیم.

او اضافه می‌کند: شاخص‌های خشکسالی متفاوتی وجود دارد. شاخصی داریم که اگر تبخیر را هم در آن در نظر بگیریم، ممکن است بعضی سال‌ها از شرایط نرمال خارج شود. به این مفهوم که ممکن است در آن سال بارش نرمال باشد اما وقتی تبخیر را با شاخصی به اسم شاخص استاندارد شده بارش و تبخیر (SPEI) در نظر می‌گیریم، می‌بینیم که مثلا ۲۰ سال است که در شرایط خشکی به سر می‌بریم. در حال حاضر شاهد یک کم بارشی انباشته در کشور هستیم.

مدیرکل دفتر مخاطرات، زیست‌محیطی و مهندسی سازمان زمین‌شناسی بیان می‌کند: در اسفند ۹۷ و فروردین ۹۸ که بارش‌های زیادی داشتیم، باز هم شرایط از نظر تبخیر نامتعارف بود. بررسی‌های ما نشان می‌دهد که از دهه ۷۰ به بعد، به‌طور میانگین ۲۰ تا ۳۰ درصد بارش‌های ما کاهش یافته است. این از علائم تغییرات اقلیمی است. بارش کمتر می‌شود، خشکسالی‎ها طولانی‌تر می‌شوند و دما و تبخیر افزایش می‌یابد.

او ادامه می‌دهد: حتی اگر بارش داشته باشیم، بارش‌ها کوتاه و سیل آسا اتفاق می‌افتد. این چشم‌انداز مطابق با هر معادله‌ای که ما برای سناریوهای تغییر اقلیم در نظر بگیریم، شرایط مطلوب و مثبتی را از نظر بارش ترسیم نمی‌کند.

شهبازی می‌گوید: چشم انداز ۳۰ ساله کشور یعنی تا ۲۰۳۰ خوب نیست. ما یک دوره خشکی انباشته را پشت سر گذاشته‌ایم و هیچ چشم‌انداز روشنی هم تا ۲۰۳۰ نداریم. این مسئله باعث می‌شود ریزگردها تشدید شود.

او به استفاده از واژه ورشکستگی آبی هم برای منابع آب مخالف است زیرا ورشکستگی را به مفهوم نقطه غیر قابل بازگشت می‌داند که در اقتصاد کاربرد دارد.

مدیرکل دفتر مخاطرات، زیست‌محیطی و مهندسی سازمان زمین‌شناسی عنوان می‌کند: آب چرخه سالانه دارد. یک سال که باران بیشتر داشته باشیم، رودخانه پرآب می‌شود. اما ما بهره‌برداری بیش از حد از چرخه آب کردیم. این کاری که ما کردیم، خوب نیست اما نامش ورشکستگی نیست.

او اضافه می‌کند: آورد سطحی ما سالانه است. آبی که در رودخانه ها هست با بارش سالانه کنترل می‌شود. آب زیرزمینی انباشته و ذخیره سالیان سال بوده و طی چندین هزار سال در زیر زمین شکل گرفته است. بخشی از آب زیرزمینی سال به سال تجدید می‌شود اما انباشت آب زیرزمینی مربوط به انباشت چند هزار ساله می‌شود. مصرف این آب انباشته به مفهوم ورشکستگی نیست بلکه بهره‌برداری بی‌رویه ما را نشان می‌دهد.

شهبازی تاکید می‌کند: طبیعتا هر زمانی که این بهره‌برداری را متوقف کنیم، طبیعت هم از این حالت خشکسالی خارج شود، می‌توانیم شرایط را به حالت تعادل برسانیم. خشکی ماهیت سرزمین ما است. سرزمین ما کم آب است. این چرخه طبیعی است که کشور ما در آن قرار گرفته است و ما باید خودمان را با آن سازگار کنیم. در بعد مدیریت و بهره‌برداری اگر این اتفاق بیفتد، می‌توانیم مثل خیلی از کشورهای دیگر که نیمه خشک هستند و از منابع خود استفاده می‌کنند، ما هم از منابع خود بهره‌مند شویم.

او اضافه می‌کند: مساحت بیابان‌های استرالیا به اندازه کل کشور ما است. بخش زیادی از مرکز آمریکا بیابانی است و چین هم همین شرایط را دارد. ما باید مواظب باشیم به اندازه ظرفیت از منابع آب خود استفاده کنیم. اگر به این منابع فشار نیاوریم، سال به سال به حالت با ثبات‌تر نزدیک می‌شویم.

فکر شهر