کم‌آبی، بحران اصلی ایران در سال‌های پیش‌رو
هورنیوز – سال‌هاست «آب» در ایران به مسئله‌ای بحرانی تبدیل شده است؛ ماجرایی که به نظر سال به سال با تغییرات اقلیمی از یک سو و بی‌تدبیری مدیران از سوی دیگر، ابعاد گسترده‌تری به خود می‌گیرد. در سالی که گذشت، استان‌های مختلف در ایران درگیر تنش آبی بوده‌اند؛ خوزستانی‌ها که ابتدا تجمع آبی برگزار کردند و بعد از آن نوبت اصفهانی بود که روی تن خشکیده زاینده‌رود، فریاد بی‌آبی سردادند. در این میان نباید از وضعیت سیستانوبلوچستان هم غافل شد که محرومیت و بی‌آبی سال‌هاست از عمده‌ترین مشکلات آنهاست.
واضح است که منابع آبی ایران به دلیل کمبود باران، ساخت سدهای برق‌آبی و کشاورزی محصولات پرآب مانند برنج، گندم و نیشکر کاهش یافته است. کشاورزان آسیب‌دیده از کمبود آب روستاهای خود را ترک می‌کنند تا در سکونتگاه‌های ناامن در حومه شهرها زندگی کنند. بر اساس گزارش سازمان هواشناسی کشور، میانگین دمای کشور از دهه ۱۹۶۰ تا‌کنون دو درجه سانتی‌گراد افزایش یافته، میزان بارندگی در ۲۰ سال گذشته ۲۰ درصد کاهش یافته و از اکتبر ۲۰۲۰ تا ژوئن ۲۰۲۱، خشک‌ترین دوره در ۵۳ سال گذشته بوده است. مطالعه اخیر نیچر نشان داد این روند همچنان ادامه خواهد داشت. در مقایسه با سال‌های ۱۹۸۰-۲۰۰۴، سال‌های ۲۰۲۵-۲۰۴۹ موج گرما، خشک‌سالی و سیل، پرتکرار و شدیدتر خواهد بود. بیش از ۹۰ درصد آب ایران برای کشاورزی مصرف می‌شود. به دلیل تحریم‌های بین‌المللی، دولت می‌خواهد کشور به خودکفایی برسد و کشاورزان را به کشت محصولات پرآب مانند گندم، برنج و نیشکر تشویق کرده است.
مقامات ایرانی اذعان دارند «سیستم‌های قدیمی کشاورزی و آبیاری و همچنین سیاست‌های ضعیف مدیریت آب در سه دهه گذشته به کمبود آب در سراسر کشور کمک کرده است». کمبود آب با ساخت سدهای برق‌آبی مانند سدهای روی رودخانه کارون خوزستان، بزرگ‌ترین سد در ایران، بدتر شده است. آب در مخازن جمع شده و بر اثر گرمای شدید، تبخیر می‌شود. از طرف دیگر به نظر می‌رسد هیچ برنامه جامع مدیریت آبی در سراسر کشور یا هماهنگی بین سازمانی وجود ندارد؛ اگرچه صحبت‌های زیادی درباره لزوم وجود آنها می‌شود.
نفس های آخر هورالعظیم
یکی از اکوسیستم‌های تحت فشار خاص، تالاب هورالعظیم در مرز ایران و عراق است. از دهه ۱۹۸۰ باتلاق‌ها بر اثر سدهای بالادست خشک شده و برای اکتشاف نفت باز شده‌اند. این اتفاق باعث شده است دامداران این منطقه برای زنده نگه‌داشتن گاومیش‌های خود با مشکلات عدیده‌ای مواجه باشند. مرگ گاومیش‌ها برای اهالی یک داغ بزرگ است؛ آنها گاومیش را بخشی از خانواده می‌دانند. تصاویر زیبای آب‌تنی‌کردن گاومیش‌ها در هورالعظیم سال‌هاست دیگر به یک افسانه دور تبدیل شده است. از طرف دیگر، کشاورزان آب کافی برای کشت محصولات خود ندارند و استفاده بیش از حد از سفره‌های زیرزمینی منجر به فرونشست زمین شده است.
خشک‌سالی پدیده‌ای طبیعی است که می‌تواند در هر منطقه‌ا‌ی رخ دهد و خسارت‌های اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی به همراه داشته باشد. در مناطق خشک و کم‌آب، اثرات بیشتری دارد و یک تهدید جهانی است، اما در بسیاری از کشورها دلایل آن به‌طور دقیق مطالعه نشده است.
خشک‌سالی نتیجه یک دوره خشک غیرعادی است که به اندازه کافی طول می‌کشد تا باعث عدم تعادل در فرایندهای هیدرولوژیکی (ذخیره و مصرف) شود. کاهش بارندگی یا افزایش دما، به تنهایی یا با هم، می‌تواند باعث خشک‌سالی شود. در‌حال‌حاضر ۴۰ درصد از جمعیت جهان با خشک‌سالی‌های دوره‌ای مواجه هستند که برخی از کشورهای خشک و نیمه‌خشک در شمال آفریقا، بخش‌هایی از هند، شمال چین، خاورمیانه، مکزیک، آسیای میانه و استرالیا را تحت تأثیر قرار می‌دهد. تغییرات شدید آب‌و‌هوایی، افزایش گازهای گلخانه‌ای و پدیده‌های ال‌نینو/ نوسانات جنوبی (ENSO) عامل این خشک‌سالی‌ها هستند. با ازبین‌رفتن پوشش گیاهی، خشک‌سالی‌ها تشدید می‌شود. خشک‌سالی‌های اقلیمی، هیدرولوژیکی و کشاورزی مهم‌ترین مقوله‌ها هستند.
تنش آبی
در ایران منبع اصلی آب نزولات جوی است که به‌طور معمول سالانه به ۲۵۲ میلی‌متر یا ۴۱۳ میلیارد مترمکعب (میلی‌متر‌مکعب) می‌رسد. این عمق بارش کمتر از یک‌سوم میانگین بارندگی در سراسر جهان (۸۳۱ میلی‌متر) و حدود یک‌سوم میانگین بارندگی در آسیا (۷۳۲ میلی‌متر) است. حدود ۳۰درصد بارندگی به صورت برف و مابقی باران و سایر اشکال بارش است. در‌حالی‌که یک درصد از جمعیت جهان در ایران زندگی می‌کنند، سهم ما از آب شیرین تجدیدپذیر تنها ۰٫۳۶ درصد است. از ۴۱۳ میلیارد مترمکعب بارش سالانه، ۲۹۶ میلیارد مترمکعب به‌عنوان تبخیر و تعرق، ۹۲ میلیارد مترمکعب به‌صورت جریان‌های سطحی و ۲۵ میلیارد مترمکعب به منابع آب زیرزمینی نفوذ می‌کند.
سالانه حدود ۱۳ میلیارد مترمکعب آب از کشورهای همسایه به ایران سرازیر می‌شود. بنابراین مجموع منابع آب تجدیدپذیر سالانه ۱۳۰میلیارد مترمکعب است. از این منابع حدود ۸۸٫۵ میلیارد مترمکعب برداشت می‌شود که ۸۲٫۵ میلیارد مترمکعب (۹۳٫۲ درصد) به کشاورزی، ۴٫۵ میلیارد مترمکعب (۵٫۱ درصد) برای شرب و ۱٫۵ میلیارد مترمکعب (۱٫۷ درصد) به صنعت، معدن و مصارف متفرقه اختصاص دارد. در‌حالی‌که جهان از ۴۵ درصد منابع آب شیرین خود استفاده می‌کند، ایران از حدود ۶۶ درصد استفاده می‌کند. بارش در ایران یکنواختی مکانی و زمانی ندارد؛ بخشی از کشور کمتر از ۵۰ میلی‌متر بارندگی دارد، در‌حالی‌که قسمت شمالی سالانه بیش از ۸۵۰ میلی‌متر بارندگی دارد.
بیش از ۵۰ درصد باران در زمستان و کمتر از ۱۸ درصد در تابستان می‌بارد. از اواسط بهار، دبی رودخانه‌ها و نهرها شروع به کاهش می‌کند و آب‌های زیرزمینی تنها منبع آب برای فصل‌های تابستان و پاییز است. آمارها نشان می‌دهد در سال ۱۹۹۶ و ۲۰۰۰ به ترتیب حدود ۵۹٫۴۱ و ۶۱٫۲ میلیارد مترمکعب از سفره‌های زیرزمینی برداشت شده است. توزیع زمانی غیریکنواخت بارش باعث خشک‌سالی در سال‌هایی می‌شود که بیشترین بارندگی سالانه در زمان کوتاهی اتفاق می‌افتد و به‌سرعت از بین می‌رود.
بر اساس مطالعات انجام‌شده از سوی کارشناسان سازمان ملل، سرانه منابع آب ایران در سال ۲۰۲۵ حدود ۷۲۶ تا ۸۶۰ مترمکعب در مقایسه با دوهزارو ۲۰۰ مترمکعب در سال ۱۹۹۰ پیش‌بینی شده است. ازدیاد جمعیت در یک کشور خشک و نیمه‌خشک مشکلات مختلفی را ایجاد می‌کند؛ از‌جمله افزایش تقاضا برای آب کمیاب و تشدید رقابت بین بخش‌های مختلف (کشاورزی، مصرف انسانی و صنعت). افزایش جمعیت در ایران باعث می‌شود کشور تا قبل از سال ۲۰۲۵ به بحران آب برسد. گسترش بی‌رویه شهرهای اصلی و اقماری در صد سال گذشته، جمعیت را شش برابر کرده و به مشکلات کم‌آبی دامن زده است. جمعیت ایران در ۴۰ سال گذشته ۴۵ میلیون نفر افزایش یافته که ۳۰ میلیون نفر در ۲۰ سال گذشته به آن افزوده شده است. بحران آب و کمبود آب در آینده تشدید خواهد شد.
تعادل آب بسیاری از کشورها در تنگنای ناامیدکننده‌ای قرار دارد؛ زیرا از سفره‌های زیرزمینی به‌شدت بهره‌برداری می‌شود، آب از بخش کشاورزی به منابع آشامیدنی و صنعتی منحرف شده و تقاضا برای غذای بیشتر و رژیم‌های غذایی بهتر در حال افزایش است. بنابراین، آب کمیاب است و همان‌طور که مطالعات مؤسسه بین‌المللی مدیریت آب (IWMI) نشان می‌دهد، کمیاب‌تر نیز خواهد شد. کشورهایی مانند ایران در مسیر سریع کمیابی شدید آب قرار دارند. این کشور نیمه‌خشک که بر نقش کشاورزی در تضمین استقلال اقتصادی خود تأکید کرده است، با هجوم تهدیدهایی برای تأمین آب خود از‌جمله تغییرات آب‌و‌هوایی، رشد جمعیت، مهاجرت انبوه، بی‌ثباتی و سوء‌مدیریت منابع مواجه است. تهران، پایتخت و بزرگ‌ترین شهر، به‌زودی می‌تواند کانون این بحران باشد. از آنجایی که مناطق روستایی ایران منابع آبی خود را به اتمام می‌رسانند، انتظار می‌رود روستاییان بیشتری به پایتخت سرازیر شوند و کمبود آب تشدید شود. بحران آب به حدی رسیده است که مقامات ایرانی نمی‌توانند آن را انکار کنند.
رضا اردکانیان، وزیر وقت نیرو، نسبت به کمبود آب در تابستان امسال هشدار داد و امسال را «یکی از خشک‌ترین سال‌های پنج دهه اخیر» خواند. در‌حالی‌که احد وظیفه، یکی از مسئولان مرکز خشک‌سالی سازمان هواشناسی کشور، ۲۴ خرداد اعلام کرده بود «صراحتا بگویم آب نیست»، خاطرنشان کرد: برخی از نقاط کشور به‌ویژه در مناطق جنوبی و شرقی، امسال بین ۵۰ تا ۸۵ درصد کاهش بارندگی داشته‌اند. بااین‌حال، کاهش شدید بارندگی تنها عامل کمک‌کننده به بحران کمبود آب نیست. همچنین افزایش دمای دو تا سه درجه سانتی‌گراد وجود دارد که باعث تخلیه برف و خشک‌شدن رودخانه‌ها و افزایش میانگین مصرف آب در شهرهایی مانند تهران شده است.
این عوامل باعث ایجاد تنش آبی در ایران شده است که با مدیریت ضعیف آن در کاهش ذخایر آب تشدید می‌شود. در دو دهه اخیر، ناآرامی‌های مدنی به کمبود آب نسبت داده شده است. بارها در اطراف دریاچه ارومیه -که زمانی دومین دریاچه بزرگ آب شور جهان بود- به دلیل سدسازی بیش از حد و برداشت آب‌های زیرزمینی اعتراض‌هایی صورت گرفته است. کاهش ۹۵درصدی حجم آب ورودی به دریاچه ارومیه از سال ۱۳۸۰ و کمبود آب در سال‌های مرطوب این دوره، نگرانی‌هایی جدی در مسیر احیای این دریاچه ایجاد کرده است. در‌حال‌حاضر تراز آب دریاچه ارومیه نسبت به مدت مشابه سال گذشته، ۳۸ سانتی‌متر کاهش یافته است.
آب و جدال برای زنده ماندن
اردیبهشت سال گذشته روستاییان شهرستان مشگ در شمال غرب استان اردبیل در اعتراض به کمبود آب شرب، جاده روستا را بستند. مردم شهرهای آبادان و خرمشهر و برازجان در جنوب غربی استان بوشهر نیز در اعتراض به کمبود آب و بحران آب شرب به خیابان‌ها آمدند. این معضل در هفته‌های اخیر بارها در شبکه‌های اجتماعی و رسانه‌های ایران مطرح شده، اما دولت ایران برنامه خاصی برای حل بحران آب در ایران ارائه نکرده است.
در مارس ۲۰۱۸، در حوالی اصفهان و جنوب غربی استان خوزستان، کشاورزان پس از انحراف منابع آب روستایی دست به اعتراض زدند. طرح‌های پیشنهادی مسئولان، مانند انتقال آب از دریای خزر و خلیج فارس به استان‌های مرکزی، تنها تنش‌ها را بین استان‌ها افزایش می‌دهد. کارشناسان محیط زیست معتقدند چنین پروژه‌هایی به محیط زیست آسیب می‌زند. علاوه بر این، تلاش‌های دولت برای کاهش وابستگی به مخازن آب زیرزمینی کاهش می‌یابد؛ زیرا کشاورزان به ساخت چاه‌های غیرقانونی با کاهش بارندگی ادامه می‌دهند. شایان ذکر است که افزایش تولید نفت بر بحران آب در میادین مشترک با عراق در غرب کارون و در تالاب هورالعظیم در استان خوزستان افزوده است. مهدی رشید‌الحمدانی، وزیر منابع آب عراق، به‌تازگی اعلام کرده است هیئت رسمی عراق برای بررسی اختلاف‌های دو کشور بر سر آب‌های مشترک به تهران سفر خواهد کرد.
بحران آب همچنین یک نگرانی مزمن برای همسایه شرقی ایران، افغانستان بوده است. درگیری‌هایی بر سر رودخانه هیرمند و تالاب هامون در جنوب شرق استان سیستانوبلوچستان وجود داشته که در ۱۵ سال اخیر به دریایی از شن تبدیل شده است. در ماه مارس ۲۰۲۰، رئیس‌جمهور وقت افغانستان، اشرف غنی، در مراسم افتتاحیه یک بند اعلام کرد نیمروز به یک مخزن آب برای افغانستان و ایران تبدیل خواهد شد. وی گفت: اکنون آب افغانستان در ازای نفت به ایران ارسال می‌شود.
ناکامی مسئولان در مقابله با بحران آب، موضوعی فوری برای رئیس‌جمهور منتخب، ابراهیم رئیسی است. دولت حسن روحانی تحریم‌های آمریکا را یکی از عوامل اصلی مشکلات زیست‌محیطی ایران می‌دانست، اما اگر ایران و آمریکا به توافق هسته‌ای ۲۰۱۵ پایبند باشند، این بهانه از بین خواهد رفت. تنها با بازتعریف سیاست کشاورزی ایران و بهبود حفاظت از آب، ایران می‌تواند شروع به حل این بحران کند.
در پرونده پیش‌روی شما، تلاش کرده‌ایم به بررسی تنش‌های آبی در سال گذشته و بحران آب در ایران در شهرهای مختلف بپردازیم. این مقالات مجموعه گزارش‌های به‌هم‌پیوسته‌ای است که از سوی خبرنگاران حوزه محیط زیست روزنامه «شرق» گردآوری شده‌اند.