به صدا درآمدن ناقوس مرگ در بهشت خوزستان/اقدامات مسئولین در جهت نابودی است نه آبادی!
هورنیوز – هورالعظیم این روزها حال خوشی ندارد! قامت نیزارهایش خمیده شده و به زردی می‌زند. دیگر صدای پرندگان در لابه‌لای نیزارها به گوش نمی‌رسد، قایق‌ها بر روی شن‌هایی از آفتاب سوخته رنگ می‌بازند و پوسیده می‌شوند؛ گاومیش‌هایش از بی‌آبی تلف می‌شوند و ماهی‌هایش بر آب لجن گرفته و آلوده از سموم تالاب جان می‌دهند.
مردم دامدار و ماهی‌گیر این منطقه بی‌کار شده‌اند و از لحاظ تامین معیشت روزگار سختی را می‌گذرانند. همه‌جا صحبت از نابودی تالاب هورالعظیم که عوامل انسانی دلیل آن هستند اما برخی مسئولین همچنان اعتقاد دارند خشک شدن تالاب با توجه به کم آبی امری طبیعی است و پرده می‌گذارند بر روی ساخت و ساز سدهایی که راه ورود آب به تالاب را بسته‌اند. بنا به نظر کارشناسان محیط زیست علاوه بر احداث سدها عوامل دیگری مثل گرمی هوا هم در این بحران تاثیر دارد اما دلیل عمده شکل‌گیری این خشکی ماندگاری رد پای بشر در محیط زیست است؛ همچنین باید به اینها کاهش بارندگی و در پی آن خشکسالی در تابستان سال جاری را هم اضافه کرد که سه ضلعی مرگ ماهی‌ها، گاومیش ها و هور را در تالاب بین المللی هورالعظیم رقم زده است؛ این تالاب که از رودخانه کرخه و شاخه‌های آن تامین می‌شد، زیستگاه اصلی ماهی‌های بومی، گاومیش‌ها و محل امرار معاش روستاییان بسیاری است.
تالاب هورالعظیم، آخرین بازمانده تالاب‌های بین النهرین در جنوب غربی کشور است. یک سوم این تالاب در ایران و دو سوم در عراق واقع است. اکنون خشکسالی و نرسیدن حقابه به این تالاب بین المللی، ناقوس مرگ تدریجی حیات وحش در هورالعظیم را به صدا دراورده است.
با این حال مسئولان استانی و حتی مدیران محیط زیست کشور به گونه‌ای درباره این مسئله سخن می‌گویند که گویا اتفاقی در حال رخ دادن نیست و خطری هورالعظیم را تهدید نمی‌کند؛ چنانچه محمد جواد اشرفی مدیر کل حفاظت محیط زیست خوزستان در خصوص آخرین وضعیت تالاب هورالعظیم معتقد است «خشک شدن بخشی از تالاب‌ها به عنوان چرخه ای از زندگی تالاب‌ها در تمام آب‌های جهان قابل قبول است و این اتفاق ، طبیعی است»
هورالعظیم گنج تالاب‌های خاورمیانه
در همین خصوص کرامت حافظی، فعال محیط زیست نسبت به خطر زیست محیطی خشک شدن هورالعظیم واکنش نشان داد و دلیل اصلی آن را قطع شدن حق‌آبه و جریان زیستی کرخه دانست که عوامل انسانی مسبب آن است.
وی با بیان اینکه بعد از مصرف آب شرب، باید حقابه تالاب‌ها تأمین شود و این حقابه مقدم بر صنعت و کشاورزی است، اینگونه گفت که «هورالعظیم یکی از بزرگترین تالاب‌های ایران و باقی‌مانده تالاب‌های میان‌رودان یا بین‌النهرین است، از لحاظ تنوع زیستی، گنج تالاب‌های خاورمیانه بوده و بیش از ۳۰۰ گونه جانوری در آن شناسایی شده است که در حال حاضر در خطر انقراض قرار دارد. نمونه‌هایی مثل شِنگ میان‌رودان یا سمور آبی میان‌رودان که این سمور آبی در ایران فقط در هورالعظیم زندگی می‌کند از کمیاب‌ترین سمور آبی جهان در حال انقراض است.»
حافظی همچنین گونه پرنده سسک نیزار، اردک مرمری و اردک بلوطی که از گونه های دیگر فهرست سرخ جهانی است و غول حواصیل که بزرگترین حواصیل جهان است و در هورالعظیم زادآوری دارد و اکراس آفریقایی یا باکلان مارگردن را از تنوع زیستی وابسته به آب تالاب هورالعظیم می‌داند و تصریح می‌کند «در شرایط بحران این تالاب همگی این جانداران در حال انقراض هستند.»
سدسازی مانعی برای رسیدن آب به هورالعظیم
این کارشناس محیط زیست با اشاره به اینکه تالاب بدون آب معنا ندارد ابراز می‌کند «همه چیز به حق آبه زیستی بستگی دارد و عمده آب هورالعظیم از کرخه و بخشی از دجله تأمین می‌شود. وقتی اسم کرخه را می‌آوریم فقط منظور رودخانه‌ای که در خوزستان به نام کرخه است، نیست، منظور حوزه آبریز کرخه است که از استان‌های مختلف می‌آید. هورالعظیم انتهای کرخه است. یعنی در پایان کرخه آب همه اینها که از غرب زاگرس جمع می‌شود، وارد کرخه می‌شود. اما در حال حاضر روی هر کدام از اینها سد ساخته‌اند و اگر وزارت نیرو همه اینها را افتتاح کند حتی یک قطره آب هم به هورالعظیم نمی‌رسد. بعد از شرب انسانی، حقابه زیستی مقدم بر همه مصارف دیگر است در تقسیم‌بندی آب، وزارت نیرو چند تقسیم‌بندی وجود دارد؛ یکی شرب و بهداشت که با هم است، یعنی شرب انسان و بهداشت مثل استحمام و … البته کشورهای پیشرفته این را جدا کرده‌اند ولی هنوز شرب و بهداشت ما با هم است. اولویت دیگر اولویت زیست‌محیطی است که می‌شود تالاب‌ها و جریان زیستی که قبلاً اولویت آخر بود اما الان آمده و بعد از شرب و بهداشت و قبل از صنعت و کشاورزی قرار گرفته است که همین باید اجرا شود.»
عوامل انسانی عامل اصلی خشک شدن تالاب هورالعظیم
حافظی یادآور می‌شود «با وجود کاهش بارندگی در حوزه آبریز کرخه اما قانون حفاظت از تالاب‌ها الویت‌بندی شده و بر مبنای آن باید اول آب شرب و بعد آب تالاب‌ها مقدم بر کشاورزی و صنعت است اما وقتی این آب صرف کشاورزی و صنعت شود یا در همین سدها که با گرمی‌هوا تشت تبخیر شده‌اند نگهداری شود، یعنی الان علاوه بر مشکل کم‌بارشی ما مشکل عدم مدیریت صحیح را هم داریم.»
این کارشناس محیط زیست با اشاره به بخشی از هورالعظیم که در عراق قرار گرفته وکاملاً خشک شده است، بیان می‌کند «عمده آب بخش عراقی هورالعظیم که اسم دیگرش هم هورالهویزه است از کرخه و دجله تأمین می‌شود، و در حال حاضر ترکیه سدهای بزرگی روی دجله می‌سازد و این خود عامل خشکی این تالاب است.»
هورالعظیم بزرگترین کانون ریزگرد
وی ادامه می‌دهد «اگر هورالعظیم خشک شود تبدیل به بزرگترین کانون ریزگردها در ایران می‌شود کما اینکه در بعضی از سال‌ها در گذشته که خشکی زیاد بوده، ریزگردهایی که می‌گفتند از عراق یا جاهای دیگر آمده است بخش عمده‌اش از هورالعظیم بود. از آنجا که ریزگردهای خوزستان از شن و ماسه نیستند زیرا شن و ماسه سنگین است و ریزگرد نمی‌شود. ریزگردهای خوزستان از بستر تالاب‌ها و آبگیرها است.»
رئیس سازمان محیط زیست سدساز است!
این کارشناس محیط زیست ضمن بیان این موضوع که جاری شدن سیل برای جلوگیری از بحران خشکسالی در صورتی‌که در مواجهه با سیل حریم رودخانه‌ها حفظ شود لازم است، می‌افزاید «اگر در حریم رودخانه‌ها شهرسازی و روستا سازی نشود، هنگام وقوع سیل مشکلی پیش نمی‌آید. اما وقتی ما در حریم آن رودخانه خانه ساختیم، طبیعی است که آب خانه‌های ما را ویران خواهد کرد.»
وی تصریح می‌کند «کلانتری رئیس محیط زیست گفته بود خوزستان در ۵۰ سال آینده نیازی به آب ندارد! به همین بهانه عده‌ای آمدند آب در سرشاخه‌های بالادست را دوباره انتقال دادند اما تنها دو سال از حرف‌های او گذشته است و خوزستان تشنه فریاد العطش سر می‌دهد.»
حافظی خاطرنشان می‌کند «بنابراین مسولان متاسفانه نه پیش‌بینی درستی از آینده دارند، نه کار علمی درستی انجام می‌دهند و الان رئیس سازمان محیط زیست خودش جزء سد سازهاست.»
این کارشناس محیط زیست با انتقاد از رئیس محیط زیست خوزستان می‌افزاید «مسئولین خوزستان به جای مطالبه از وزارت نیرو می‌گویند کار این وزارت طبیعی است چون همه در بدنه دولت هستند و اگر بر علیه هم حرف بزنند، تعارض منافع پیش می‌آید. قانون تعارض منافع در مورد محیط زیست اجرا نشده است چون سازمان محیط زیست که خودش یک ناظر است نباید خودش در بدنه دولت باشد و علت حضورش توجیه کارهای قسمت‌های دیگر است.»
گاومیش‌ها در کم‌آبی تلف می‌شوند
وی در مورد مردن گاومیش‌ها به دلیل بی‌آبی می‌گوید «گاومیش دامی است که روزانه باید درون آب برود و وابسته به آب است و بدون آب می‌میرد. در بعضی نقاط که گاومیش دارند اصلاً هیچ آبی نیست. الان نه فقط گاومیش‌ها، ماهی‌ها هم دارند تلف می‌شوند. مرزنشین‌ها دارند کوچ می‌کنند و تبدیل به حاشیه‌نشین می‌شوند. همه این اتفاقات در حال رخ دادن است.»
حافظی با اشاره به اینکه برای نجات از این بحران دو راهکار داریم ادامه می‌دهد «یک راهکار اصولی این است که از ساختن این همه سد در بالای کرخه جلوگیری شود و راهکار دوم اینکه باید قانون احیای تالاب‌ها اجرا شود. یعنی حقابه تالاب که مقدم بر کشاورزی و صنعت است باید احیا شود و باید آبی که رها می‌شود به تالاب برسد و در مسیر اجازه برداشت ندهند.»
این کارشناس محیط زیست ضمن تاکید بر این موضوع که ما در حوزه مدیریت آب در رنکینگ جهانی جزء آخرین کشورهای جهانی هستیم خاطرنشان می‌کند «بخش زیادی از آب‌های کشور برای مصارف کشاورزی از بین می‌رود. کشاورزی ما اصولی نیست زیرا می تواند با مصرف مقادیر خیلی کمتری از آب حتی محصول بیشتری تولید کند.»
اقدامات مسئولین در جهت نابودی است نه در جهت آبادی!
حافظی تصمیم‌گیری‌های غلط مسئولین را عامل نابودی ایران دانست و عنوان می‌کند «اگرچه ما محیط زیست را یک چیز فانتزی در نظر می‌گیریم، اما محیط زیست از اقتصاد هم مهم‌تر است. چون در بحث اقتصاد یک مدتی رونق هست و مدتی نیست؛ ولی محیط زیست وقتی نابود شد، دیگر احیا نمی‌شود و برنمی‌گردد. این روزها دولت معادن را زیاد می‌کند اما نباید رونق معدن با نابودی محیط زیست باشد و رونق کشاورزی با نابودی منابع آبی انجام پذیرد. ایران جزء کشورهایی است که در نیمه بیابانی جهان قرار داریم و اگر کوه نداشتیم و این ارتفاعات نبود، تمام کشور ما مثل کویر لوت بود. ارتفاعات اکوسیستم کشور را کمی تغییر داده اما حالا متأسفانه ارتفاعات هم تباه شده است. گرمایش زمین برف را به باران تبدیل کرده است. باران ذخیره نمی‌شود و در سدها هم که جمع شود با تبخیر از بین می‌رود.»
هورالعظیم را نجات دهید!
نمی‌توان نقش سدها را در کاهش ورودی آب به هورالعظیم نادیده گرفت. قطعا وزارت نیرو به عنوان مسئول مطالعه و برنامه‌ریزی و کارفرمای اصلی احداث سد در کشور باید درباره اینکه آیا روی تبعات احداث سدهای مختلف در کشور از جمله سد کرخه و محاسبه سود و زیان آنها توضیح دهند. با این وجود کارشناسان همواره تاکید می‌کنند که نمی توان به مسائل آب به صورت تک بعدی نگاه کرد و باید میزان نقش آفرینی هر یک از عوامل در پدیده‌ها با مطالعات علمی و دقیق مشخص شود.
اگر هورالعظیم نباشد نتیجه آن فقط گردوخاک و ریزگرد نخواهد بود. اگر آب نباشد مردم مجبور به مهاجرت می‌شوند و تالاب را خالی می‌گذارند و مشکلات متعددی از آن ناشی خواهد شد که بدیهی‌ترین مشکل خالی شدن این منطقه مرزی از سکنه و به تبع آن ایجاد مشکلات امنیتی در مرز خواهد بود.
کلام آخر اینکه باز هم مانند همیشه مسئولان از کارهای نکرده‌شان دفاع می‌کنند و شیوع مشکلاتی چون بحران بی‌آبی را به دلیل گرمی هوا می‌دانند و فارغ از اقداماتی منفعت‌طلبانه که محیط زیست را ویران کرده است اعتقاد دارند همه‌چیز طبیعی است و باز هم مردم قربانی این خودخواهی‌ها می‌شوند. اما این‌بار صحبت از تالابی می‌شود که خشکی نه تنها زندگی مردم بلکه حیات زیست‌بوم نایابی را تهدید می‌کند؛ برای نجات هورالعظیم اقدامی اساسی لازم است نه شعار!