هورنیوز – گرد و غبار به خوزستان بازگشته است. پس از حدود ۲ سال که باران و سیل، ریزگردها را به عقب رانده و از طوفان‌ها خبری نبود، در ماه‌های اخیر دوباره چهره شهرهای خوزستان خاکی شده و بیم آن می‌رود که ریزگردهای ۲ دهه گذشته تکرار شود.

فروردین امسال غبارآلود بود. هوای پنج روز (غبار با اندازه ۱۰ میکرون) در شرایط ناسالم برای گروه‌های حساس و یک روز در شرایط خطرناک بوده در حالی که فروردین پارسال ۳۱ روز هوا در شرایط پاک و قابل قبول بوده است.

گزارش اداره کل حفاظت محیط زیست خوزستان همچنین نشان می‌دهد که در ۲ سال اخیر روزهای گرد و خاکی در خوزستان کاهش چشمگیری داشته و به کمتر از یک چهارم رسیده است. تعداد روزهای غباری (ذرات با اندازه ۱۰ میکرون) از ۵۰ روز در سال ۹۰ به ۲۱ روز در سال ۹۸ رسیده و در ۶ ماهه نخست ۹۹ تنها سه روز گرد و غباری داشتیم.

زنگ خطر ریزگرد

مدیرکل هواشناسی خوزستان نسبت به فعال شدن کانون‌های مستعد گرد و غبار در کشورهای همسایه و خوزستان در پی کاهش بارندگی هشدار می‌دهد و می‌گوید: با کاهش بارش‌ در منطقه ابتدا شاهد فعال شدن کانون‌ها در کشورهای همسایه همچون عراق هستیم و با توجه به اینکه جهت بادهای غالب، غربی به شرقی است، این طوفان‌های گرد و خاک بر روی کشور ما تاثیرگذار خواهد بود.

محمد سبزه‌زاری توضیح می‌دهد: از زمستان پارسال شاهد فعالیت بیشتر کانون‌های گرد و غبار با منشاء خارجی بودیم، بعد از آن هم کانون‌های داخلی فعالیت خود را شروع کردند البته باید به این مساله توجه کرد که در سال‌های گذشته، با وزش بادهای جنوب شرقی و جنوبی با سرعت حدود ۱۷-۱۶ متر بر ثانیه، گرد و خاک شدید رخ می‌داد و دید افقی در اهواز به کمتر از ۱۰ متر کاهش می‌یافت اما گرد و غبارهای اسفند و فروردین اخیر با وجودی که سرعت باد مشابه گذشته بوده ولی دید افقی در بدترین شرایط به حدود یک هزار متر رسیده است به این معنی که شدت گرد و خاک بسیار کمتر از گذشته بوده است.

وی آبگیری تالاب‌های محلی و نهالکاری در کانون‌های گرد و غبار را مهمترین عوامل کاهش گرد و غبار می‌داند و می‌گوید: کاهش غلظت گرد و غبار در ۲ ماه اخیر نشان می‌دهد که تاثیر بارندگی ۲ سال گذشته بر منطقه ما خیلی خوب بوده و باعث آبگیری مهمترین کانون‌های گرد و خاک استان یعنی تالاب‌های محلی همچون هور منصوره شده است، همچنین تاثیر درختکاری در کانون‌های گرد و غبار نیز مشخص شد.

سبزه‌زاری با تاکید بر تامین سهمیه آب هورهای محلی و نهالکاری‌ها می‌افزاید: برای این مناطق باید سهمیه آب به صورت ویژه در نظر گرفته شود تا از بین نروند، در غیر اینصورت شاهد بازگشت شرایط گذشته خواهیم شد.

بهار خشک؛ پاییز خاکی

مدیرکل هواشناسی خوزستان اضافه می‌کند: تا دی ماه ۹۹ بارندگی خوبی را در کشور شاهد بودیم اما از این ماه به بعد وارد یک سیکل کم بارشی شدیم به طوری که از زمستان تاکنون تنها یک بارندگی موثر در منطقه (خوزستان و حوضه‌های آبی) اتفاق افتاد، در نتیجه از ابتدای سال آبی تا کنون در خوزستان ۶۴ درصد بارش‌ها و در استان‌های بالادست حوضه‌ها نیز ۵۹ درصد بارش‌ها محقق شده است.

به گفته وی، بیشترین کاهش بارندگی در ۱۰ سال گذشته در خوزستان زمستان رخ داده و امسال نیز کاهش بارندگی در زمستان و بهار بوده به طوری که خوزستان و استان‌های همجوار آن بهار امسال ۹۷ درصد کاهش بارش داشتند.

سبزه‌زاری می‌گوید: در حال حاضر از کانون‌های داخلی کمتر احساس خطر می‌کنم چون تا حدودی مهار شده و غلظت گرد و غبار کاهش زیادی داشته اما کانون‌های کشورهای همسایه (عراق، سوریه، اردن و عربستان) که معمولا گرد و خاک غلیظی به سمت ما می‌آورد، احتمالا در پاییز آینده ما را با گرد و غبارهای غلیظ همچون سال‌های گذشته مواجه می‌کند، به این معنی که پیش بینی می‌شود در تابستان گرد و غبارها با غلظت کم و کوتاه مدت خواهد بود اما با شرایط کم بارشی کانون‌های گرد و غبار در کشورهای همسایه فعال می‌شود و شاهد تکرار گرد وغبار با منشاء خارجی همچون سال‌های ۸۶ و ۸۷ خواهیم بود به ویژه اگر پاییز کم بارش باشد.

جنگ آب برای تالاب

مدیرکل حفاظت محیط زیست خوزستان اما معتقد است: هنوز زود است که بگوییم شرایط گرد و غبار امسال به وضعیت سال‌های ۹۵ و ۹۶ بازمی‌گردد، مقایسه آمار روزهای گرد و غباری امسال از لحاظ ماندگاری و غلظت، نشان می‌دهد که هنوز اثرات مثبت بارش‌های سال‌های ۹۷ و ۹۸ وجود دارد البته اگر روند کاهش بارندگی ادامه یابد در سال‌های آینده این نگرانی وجود دارد که گرد و غبار با منشاء کانون‌های محلی بیشتر شود.

محمدجواد اشرفی می‌گوید: در فروردین امسال گرد و غبارهای رخ داده بیشتر ناشی از کانون‌های خارجی بوده که از حوزه فعالیت عملیاتی خوزستان خارج است و یا گرد و غبارها محلی بوده که برای منطقه ما که زمین‌های خاکی و خالی زیادی وجود دارد، امری طبیعی است.

دبیر کارگروه مقابله با آلودگی هوای خوزستان، با اشاره به راهکارهای کاهش گرد و غبار تاکید می‌کند: آبدار شدن تالاب‌ها در کاهش گرد و غبار اهمیت زیادی دارد، به همین دلیل اکنون در حال چانه‌زنی هستیم و برای گرفتن حقابه تالاب‌ها داریم می‌جنگیم.

اشرفی حفظ و نگهداری ۲۵ هزار هکتار نهالکاری که در سال‌های اخیر برای مهار کانون‌های گرد و غبار در جنوب و جنوب شرقی اهواز انجام شده بود از دیگر اقداماتی است که باید انجام شود همچنین ادامه فعالیت‌های آبخیزداری، قرق و مدیریت چرا باید به صورت مستمر انجام شود.

به گفته وی، در سال‌های ۹۷ و ۹۸ با اعتباری که در قالب طرح مقابله با ریزگردها در اختیار اداره منابع طبیعی قرار گرفت حدود یکصد هزار هکتار از اراضی قرق شد که این کار باید به صورت همیشگی ادامه یابد و نگاه پروژه‌ای به مدیریت چرا و قرق اشتباه است زیرا یکی از عوامل اصلی شکل گیری پدیده گرد و غبار نابودی چراگاه‌ها و مراتع استان در سال‌های گذشته بوده است.

اشرفی اهمیت میکروتالاب‌ها در کاهش پدیده گرد و غبار خوزستان را نیز یادآور می‌شود و می‌گوید: تالاب‌های محلی که در بارندگی‌ها آبگیری می‌شوند با کاهش بارندگی خشک می‌شوند، طرح مرطوب سازی تالاب‌های محلی در کانون‌های بحرانی گرد و غبار اطراف اهواز به صورت موقتی بود و کانالی که برای آبگیری این تالاب‌های قرار بود ساخته شود (موسوم به کانال پورشریفی) به دلیل اختلاف سازمان آب و برق خوزستان و جهاد نصر در نحوه اجرای آن و مشکلات فنی، کارکرد مورد انتظار را نداشته و هنوز به بهره برداری موردنظر نرسیده است.

طوفان خاک در راه است

بر اساس مطالعات سازمان زمین شناسی، خوزستان حدود ۳۵۰ هزار هکتار کانون بحرانی گرد و غبار (رسی) دارد که شامل هفت منطقه است. در پی طوفان های شدید گرد و خاک در بهمن ماه سال ۱۳۹۵ و وارد شدن خسارت های بسیار به خوزستان به دلیل قطع همزمان برق و آب و تلفن، عملیات مهار کانون های ریزگرد به دستور رییس جمهوری آغاز شد. اولویت این طرح کانون شماره ۴ در شرق و جنوب شرق اهواز بوده که ۱۱۲ هزار هکتار وسعت دارد. از زمان آغاز این طرح ۲۵ هزار هکتار نهالکاری و ۱۱۲ هزار هکتار مراقبت و قرق عرصه‌ها انجام شده است.

عضو هیات علمی دانشکده کشاورزی دانشگاه شهید چمران اهواز تاکید می‌کند: در صورتی که اقدامات برای مهار کانون‌های گرد و خاک ادامه پیدا نکند، دوباره به شرایط سال‌های گذشته بازمی‌گردیم.

احمد لندی هشدار می‌دهد: گرد و خاکی که در ماه‌های اخیر شروع شده پیش درآمدی برای طوفان‌های آینده است و اگر برنامه‌های پیشنهاد شده و پیش بینی شده عملیاتی نشود، با توجه به سرعت بالای تخریب، به شرایط گذشته بازمی‌گردیم.

وی می‌گوید: مهار کانون‌های گرد و خاک فرآیندی کوتاه مدت نیست، همانطور که تخریب طبیعت در طولانی مدت اتفاق می‌افتد، احیای آن نیز به زمان طولانی نیاز دارد، بدین ترتیب گام نخست مقابله با گرد و خاک، شناسایی این پدیده و گام بعدی اقدام برای رفع آن است.

لندی می‌افزاید: منشاء بخشی از گرد و خاک، کانون‌های خارجی است که به جز مذاکرات بین المللی و ارتباط با کشورهای همسایه برای تثبیت کانون‌های کاری از ما برنمی‌آید و باید درخواست کنیم در مراودات سیاسی این مساله مدنظر قرار گیرد.

وی با اشاره به گرد و خاک با منشاء داخلی در خوزستان، ادامه می‌دهد: کم بارشی و کمبود رطوبت در دوره‌های خشکسالی یکی از عوامل این گرد و خاک‌هاست، عدم تامین آب کافی برای تالاب‌ها و مناطقی که نیاز به آب دارند نیز از دیگر عواملی است که باعث شکل‌گیری کانون‌های گرد و غبار می‌شود.

این عضو گروه خاک‌شناسی دانشگاه شهید چمران اهواز اضافه می‌کند: طرح‌های انتقال آب بین حوضه‌ای و تغییری که در مسیر رودها ایجاد می‌شود نیز از دیگر عوامل دخیل در شکل‌گیری کانون‌های گرد و خاک خوزستان است، زیرا وقتی زمین‌ها به دلیل برداشت آب از سرشاخه رودخانه‌ها و نبود آب برای کشت تابستانه رها می‌شوند و تالاب‌ها نیز آبگیری نمی‌شوند، این اراضی به کانون گرد و خاک تبدیل می‌شوند.

به گفته وی، لازم است کشت تابستانه انجام شود (البته نه هر کشتی و نه به هر صورتی) زیرا باقیمانده کشت گیاهان مانع برخاستن گرد و خاک می شود.

لندی با اشاره به طرح مهار کانون‌های بحرانی گرد و خاک در جنوب و جنوب شرقی اهواز، می‌گوید: در سال‌های اخیر چند هزار هکتار نهالکاری و قرق انجام شد و تالاب‌های محلی (هور منصوره و هور شریفیه) در سیلاب ۹۸ آبگیری شد، که این عوامل باعث کاهش شدت و غلظت گرد و خاک شده بود به طوری که از گرد و خاک‌های بالای ۱۰ هزار میکروگرم بر مترمکعب که در سال‌های گذشته اتفاق می‌افتاد، خبری نبود.

وی با بیان اینکه برنامه‌ها به خوبی اجرا نشده است، می‌افزاید: از پارسال پولی به طرح مقابله با گرد و خاک خوزستان داده نشده، مشکلات قرق اراضی حل نشده و آب به اندازه کافی نیست تا نهالکاری‌ها را آبیاری کنند زیرا سازمان آب و برق اجازه برداشت آب از کانالی که برای ساخت آن هزینه زیادی شده را نمی‌دهد، علت آن هم کمبود آب و خالی بودن سدها به دلیل انتقال آب از سرشاخه‌هاست، اینها سلسله مشکلاتی است که باید مورد توجه قرار گیرد، این در حالیست که سیستم مدیریت ما به صورتی است که در زمان بحران، همه حضور می‌یابند اما بعد از مدتی مشکلات به فراموشی سپرده می‌شود.

لندی تغییرات مدیریتی را نیز یکی از دلایل کندی اجرای طرح مهار گرد و خاک می‌داند به طوری که اداره منابع طبیعی خوزستان از زمان اجرای این طرح چهار مدیر عوض کرده است.

بودجه به ریزگرد نرسید

این استاد دانشگاه با انتقاد از حذف اعتبارات پارسال ریزگردها در خوزستان، می‌گوید: در بودجه بندی خوزستان را در رده استان‌های سیستان و بلوچستان و ایلام و کرمانشاه قرار داده‌اند این در حالیست که خوزستان از نظر جمعیت، شرایط اقتصادی و اجتماعی با این استان‌ها متفاوت است و باید به صورت ویژه مورد توجه قرار گیرد، این استان رده دوم کشوری در تولید ناخالص ملی دارد و قطب کشاورزی است و نفت است که در صورت تکرار طوفان‌های سال ۹۵ و قطع آب و برق و مخابرات با مشکلات عدیده‌ای مواجه خواهد شد.

وی تصریح می‌کند: طرح مقابله با گرد و غبار که توسط سازمان جنگل‌ها با همکاری مشاور تهرانی مطالعه شده، اواخر سال ۹۸ برای بررسی به دانشگاه شهید چمران ارائه شد که ایرادات زیادی از این طرح گرفتیم اما به درخواست آنها که گفته بودند می‌خواهند اعتبار را جذب کنند، به این طرح با شروط و تعهداتی تایید اولیه داده شد و قرار شد اصلاح شود.

لندی می‌افزاید: اکنون کارگروه ملی گرد و غبار در حال تهیه سند ملی مقابله با گرد و غبار است، بدون اینکه از متخصصان خوزستان نظرخواهی شود، این در حالیست که پیچیدن نسخه یکسان برای همه استان‌های کشور با توجه به اینکه عوامل وقوع گرد و خاک در آنها متفاوت است، کار اشتباهی است.

وی خواستار پیگیری مسئولانی استانی و نمایندگان مجلس برای اختصاص اعتبارات طرح مقابله با گرد و غبار می‌شود و ادامه می‌دهد: اکنون که عوامل گرد و خاک شناسایی شده، باید در یک برنامه درازمدت با مشارکت استان برنامه‌های طرح مقابله با گرد و خاک اجرا شود، درست است که در زمان خشکسالی نمی‌توانیم کاری انجام دهیم اما در سال‌هایی که بارندگی مناسب است می‌توان اقداماتی انجام داد، خوزستان دارای رودخانه‌های بزرگی است که باید منابع آبی مورد نیاز تامین و پوشش گیاهی احیا شود، در مناطقی نیز که امکان پوشش گیاهی نیست باید معیشت روستاییان تامین شود تا مراتع را برای چرای دام‌ها استفاده و تخریب نکنند.

کابوس ریزگرد

کابوس ریزگردها از اوایل دهه ۸۰ همزمان با شدت گرفتن خشکسالی‌ها، برای خوزستان آغاز و رفته رفته دامنه آن گسترده‌تر شد، تا جایی که در سال‌های گذشته بیش از ۲۰ استان کشور را نیز درگیر کرده بود.

بهار خشک امسال دوباره درگیری بر سر آب آغاز شده است. کشاورزی و برق و صنعت، سهم خود را از آب می‌خواهند، این در حالیست که سازمان آب و برق خوزستان اعلام کرده امسال آبدهی رودخانه‌ها ۴۱ درصد و حجم ذخایر سدها ۵۲ درصد کاهش یافته است.

آیا سهمی از آب به طبیعت خشک خوزستان می‌رسد؟