صدای پای دگرگونی در بازار پتروشیمی
هورنیوز – زنجیره تولید پروپیلن و پلی‌پروپیلن یکی از مهم‌ترین چرخه‌های تولیدی در ایران است که سال‌هاست با ضعف عرضه و برتری تقاضای آن در صنایع داخلی روبه‌رو هستیم. اسامی این گروه‌های کالایی اگرچه برای مخاطب دشوار است ولی کالاهایی هستند که به شدت در زندگی ما نقش‌آفرین هستند و جایگاه و اهمیت آن نیز روز به روز افزایش می‌یابد. بحران شیوع ویروس کرونا موجب شده تصمیم‌سازان صنعت پتروشیمی بیش از گذشته به فکر توسعه چرخه تولید و بازار این گروه کالایی بیفتند که می‌تواند انقلابی در تصمیم‌سازی در حوزه محصولات پتروشیمی به شمار رود. انقلابی که هنوز نمی‌توان درباره ابعاد آن به صراحت قضاوت کرد. این انقلاب از آن جهت بسیار مهم ارزیابی می‌شود که تغییری قدرتمند را در صنعت پتروشیمی رقم زده که همچون گذشته بر مبنای ذخایر زیرزمینی ترسیم نشده است. به این ترتیب اگر در زمینه تولید پلی‌پروپیلن کاری نشود برتری تقاضا بر عرضه‌ها شتاب خواهد گرفت و جایگاه ایران در این صنعت به شدت تضعیف خواهد شد.
بنابراین آینده صنعت پتروشیمی حداقل برای ما آینده‌ای پروپیلن محور است و این واقعیت به قدری مهم است که نمی‌توان حتی در فاز رسانه‌ای آن را نادیده گرفت. در همین خصوص با علی‌محمد بساق‌زاده عضو هیات مدیره و مدیر طرح‌های شرکت ملی صنایع پتروشیمی گفت‌وگو کرده است.
افزایش عرضه و تولید پروپیلن از چه راه‌هایی امکان‌پذیر است؟
چند مسیر برای تولید پروپیلن‌ها وجود دارد. منبع اول پالایشگاه‌ها هستند. طبق طراحی‌های انجام شده پالایشگاه‌های شازند و آبادان در مرحله بهره‌برداری قرار گرفته و هر دو در سرویس آمده‌اند. منبع دیگر تولید پروپیلن‌ها از واحدهای پتروشیمی الفینی است که خوراک مایع یا دوگانه مصرف می‌کنند، نظیر پتروشیمی تبریز، شازند اراک، جم، امیر کبیر، بندر امام و ایلام.
در سال‌های گذشته واحدهایی که خوراک اتان داشتند تنها اتیلن تولید می‌کردند. اما واحدهای دیگری که به اصطلاح دوگانه خوراک یا فقط خوراک مایع داشتند به تولید پروپیلن نیز می‌پرداختند. در ایران و جهان رشد مصرف پروپیلن نسبت به اتیلن، بالاتر است. به‌طوری که می‌توان مصرف سالانه آن را ۱۰ تا ۲۰ درصد بالاتر از اتیلن‌ها برآورد کرد. همچنین منبع سوم برای تولید پروپیلن، PDHها (میعانات گازی) هستند که در جهان مورد استفاده قرار می‌گیرند. نمونه فعالیتPDHها در آمریکا و چین وجود دارد و در ایران طرح سلمان فارسی از این قبیل است. معمولا PDHها خروجی از خوراک پروپان هستند. اما محدودیت استفاده از پروپان این است که باید همزمان بوتان آن در جای دیگری مصرف شود. به عبارت ساده‌تر عرف جهانی است که هر دو محصول را در کنار هم صادر می‌کنند. خوشبختانه طی این مدت با توافقی که با شرکت گاز انجام دادیم، تاکنون نسبت صادرات این دو محصول ۵۰ – ۵۰ شده است. در حالی که پیش از این، ۷۵ درصد پروپان و ۲۵ درصد بوتان به‌عنوان LPG صادر می‌شد. نکته محوری برای پایین آمدن این نسبت مصرف میان بوتان و پروپان، این است که بوتان منبع مصرف پیدا کند تا بتوان پروپان آن را به PDHها منتقل کرد. بر همین اساس چند پروژه تعریف شد که خوراک آن اتان و LPG (که بوتان بالاتری دارد) است. چنانچه این طرح‌ها به بهره‌برداری برسد پروپان آنها را می‌توانیم به PDHهای جدید بدهیم. بنابراین منبع سوم تولید پروپیلن‌ها از پروپان به PDHها هستند. ۱۰ تا ۱۵ سال است که در کنار این منابع، متانول نیز به‌عنوان منبعی دیگر برای تولید پروپیلن مورد استفاده قرار گرفته است. زنجیره تولید آن نیز به گونه‌ای است که از متانول به پروپیلن می‌رسند و سپس پروپیلن را به سایر محصولات زنجیره آن تبدیل می‌کنند.
در زمان تحریم‌ها دستیابی به دانش فنی و لایسنس‌های خارجی چگونه انجام می‌گیرد؟
با پیگیری‌های مداوم شرکت ملی صنایع پتروشیمی (NPC)، شورای اقتصاد در جهت صنعتی شدن لایسنس (دانش فنی) ایرانی طی مصوبه‌ای اجازه احداث یک واحد ۱۲۰ هزار تنی را صادر کرد. بر این اساس صنایع پتروشیمی با توجه به مهیا بودن تجهیزات در ماهشهر و در جهت اجرایی کردن این مجوزها، با کمک شرکت پژوهش فناوری پتروشیمی ایران بررسی‌های لازم را انجام داد که ثمره آن آماده‌سازی زیرساخت یک واحد ۱۲۰ هزار تنی بود. در ابتدا قصد بر این بود که شرکت‌های خصوصی از این واحد استفاده کنند اما به دلیل تازگی این کار، آمادگی لازم برای آنان فراهم نشد از این رو شرکت ملی صنایع پتروشیمی وارد عرصه شد و این کار را بر عهده گرفت. زیرا این واحدی که در دست احداث است زنجیره تولید پلی پروپیلن‌ها را اقتصادی‌تر می‌کند. با توجه به هماهنگی‌های در حال انجام با شورای اقتصاد، زنجیره‌ای به نام GTPP در اسلام آباد غرب با هزینه NPC در حال اجرایی شدن است. بنابراین هر سه مرحله تولید متانول از گاز طبیعی و تبدیل آن به پروپیلن و پلی‌پروپیلن‌ها با لایسنس داخلی شرکت پژوهش فناوری انجام می‌گیرد. در حال حاضر عملیات مربوط به مهندسی زیرساخت این طرح حدود ۶۰ درصد پیشرفت داشته و انتظار داریم در ۳ سال آینده به بهره‌برداری برسد. در صورت تولید پروپیلن از این راه نیاز داخلی تامین و زنجیره پلی پروپیلن فعال خواهد شد.
از پروژه‌های پتروشیمی در دست احداث چه خبر؟
پتروشیمی سلمان فارسی از لحاظ کارهای زیرساختی و فعالیت مهندسی ۷۰ درصد پیشرفت داشته است. نصب ماشین‌آلات و تجهیزات آن نیز ۵۰ درصد انجام شده است. مجموعا این پروژه ۳۷ درصد پیشرفت فیزیکی داشته است. به‌طور دقیق‌تر مرحله پایکوبی ساختمان‌ها که در ماهشهر مورد نیاز است، به اتمام رسیده و در مرحله بعد وارد فاز ساخت مخزن برای پروپیلن می‌شود. خوشبختانه این واحد در مرحله قابل قبولی از نصب تجهیزات قرار دارد و برآورد می‌شود که در سال جاری با توجه به اقداماتی که انجام شده، دست کم ۷۵ درصد پیشرفت را ثبت کند. دو سهامدار عمده این واحد، مصرف‌کنندگان اصلی پروپیلن تولیدی آن هستند. ظرفیت تولیدی آن نیز طبق طراحی‌های انجام گرفته ۴۵۰ هزار تن برآورد می‌شود.
واحد خمین و ایلام در چه مرحله‌ای از بهره‌برداری قرار دارند؟
در واحد خمین پروپیلن به پلی‌پروپیلن تبدیل خواهد شد. تجهیزات و ماشین‌آلات آن به شکل دست دوم از آلمان خریداری و نصب شده است و انتظار داریم که نیمه اول سال آینده راه‌اندازی شود. در حال حاضر این پروژه بالغ بر ۸۲ درصد پیشرفت فیزیکی داشته است. ظرفیت این واحد نیز ۱۵۰ هزار تنی است که برآورد می‌شود تا ۲۰۰ هزار تن در سال هم امکان تولید داشته باشد. واحد پلی‌پروپیلن ایلام نیز ۴۰ درصد پیشرفت فیزیکی داشته است. این واحد با تجهیزات و ماشین‌آلات دست دوم که از خارج از کشور خریداری شده در مرحله نصب قرار دارد. امید داریم این واحد که خوراک آن از واحد الفین ایلام تامین می‌شود، اواخر سال آینده به بهره‌برداری برسد. ظرفیت تولیدی این واحد نیز حدود ۱۰۵ هزار تن است.
آیا دستاورد بومی‌سازی دانش فنی به افزایش عرضه پروپیلن کمک خواهد کرد؟
به دلیل مصارف بالای پروپیلن در کشور، ضروری است که تولید آن را افزایش دهیم. از آنجا که ظرفیت فعلی تولید متانول بسیار زیاد است باید به سمتی حرکت کنیم که بتوانیم مازاد تولید آن را به جای صادر کردن به زنجیره پروپیلن تبدیل کنیم. علاوه بر لایسنس ۱۲۰ هزار تنی، در حال حاضر لایسنس دیگری با ظرفیت ۴۷۰ هزار تن در حال بررسی است که عملیات مهندسی آن آغاز شده و در صورت اجرا و بهره‌برداری آن، در عسلویه امکان تبدیل متانول به پروپیلن فراهم خواهد شد. با احداث این طرح علاوه بر تامین پروپیلن مورد نیاز منطقه، می‌توان از طریق ایجاد خط لوله آن را به سایر واحدهایی که طرح آن تعریف شده و تا مرودشت ادامه دارد، منتقل کنیم.
مسیر خطوط انتقالی پروپیلن چگونه و با چه هدفی انتخاب شده‌اند؟
در شمال ایران پروژه‌هایی برای تولید پروپیلن طراحی شده است. در حال حاضر واحد امیرآباد در دست بررسی است که ابتدا متانول را به پروپیلن تبدیل و سپس آن را از طریق خط لوله‌ای که از امیرآباد تا دامغان امتداد دارد، منتقل می‌کند تا در زنجیره پایین‌دستی آن مورد بهره‌برداری قرار گیرد. این خط پس از خط لوله عسلویه تا مرودشت، به‌عنوان خط دوم انتقال پروپیلن در نظر گرفته می‌شود که اکنون مطالعات اولیه آن انجام شده است و پس از آن وارد مرحله کسب مجوزهای لازم از سوی دولت خواهد شد. خط تولید پروپیلن از عسلویه تا مرودشت نیز مجوز اولیه از وزارت نفت را دریافت کرده و در مرحله تصویب این مصوبات قرار دارد که انتظار داریم پس از این مراحل، وارد فاز اجرایی شود. سعی ما بر این است که اولویت اجرا و سرمایه‌گذاری به شرکت‌های خصوصی داده شود و دولت تنها نقش فراهم کردن زیرساخت لازم را برای آنها داشته باشد. باید در نظر گرفت که تولید و تبدیل متانول به پروپیلن آب زیادی مصرف می‌کند.
بنابراین هر دو مکان در شمال و جنوب کشور قرار دارند زیرا قابلیت تامین آب مورد نیاز این واحدها را دارند. تولید سایر محصولات زنجیره پروپیلن، به دلیل کوچک‌تر بودن واحدها، مصرف آب کمتری نیز دارند بنابراین در پروژه‌های طراحی شده سعی کردیم این مسائل را لحاظ کرده و در قسمت‌های مختلف کشور که زیر ساخت احداث شبکه انتقال از لحاظ بهره‌بردن از کنار سایر خطوط لوله‌های گاز، تانک فارم‌ها و زمین مناسب وجود دارد، این پروژ‌ها را طراحی کنیم تا با صرفه‌جویی در هزینه زیرساخت، امکان بهره‌برداری از این امکانات در راستای طرح‌های جدید تسریع شود.
علل اصلی راه‌اندازی خطوط پروپیلن چیست؟
از دلایل ایجاد شبکه خطوط برای پروپیلن این است که از طریق این شبکه واحدهای موجود در مسیر می‌توانند در محل خود خوراک مورد نیازشان را با قیمت مناسب دریافت کنند. بنابراین بخش زیادی از هزینه حمل و نقل آنها پوشش داده می‌شود. این امر برای بسیاری از واحدهای پایین‌دستی بسیار مناسب است زیرا برای انتقال برخی خوراک از جنوب به سمت این واحدها، لازم بود که در ابتدا آن محصول (مانند PET ) را جامد کنیم تا بتوانیم به شهر دیگری منتقل و سپس پیش از استفاده به‌عنوان خوراک باید آن را مجددا مذاب کنیم. اما اگر این زنجیره پشت سر هم فعالیت کند، مواد به همان شکل مذاب مورد استفاده قرار می‌گیرند و این کار از لحاظ کیفیت بسیار معنی‌دار و مهم ارزیابی می‌شود و هزینه تمام شده تولیدات این واحدها کاهش می‌یابد. به این ترتیب دولت از طریق زیرساخت برای صنایع پتروشیمی از این راه نه تنها می‌تواند کاهش قیمت محصولات نهایی را محقق کند بلکه می‌تواند به دنبال این امر به شکل غیر مستقیم سرمایه‌گذاری در شهرهای گوناگون را تسهیل کند.
بین اتیلن و پروپیلن از لحاظ انتقال و جابه‌جایی چه تفاوتی وجود دارد؟
اتیلن و پروپیلن از لحاظ ویژگی‌های فنی بسیار باهم متفاوت هستند. جابه‌جایی اتیلن به شکل مایع بسیار دشوار است. به‌طوری که می‌توان گفت انتقال اتیلن مایع فقط با کشتی امکان‌پذیر است آن هم در شرایطی که تحت فشار و دمای خاصی نگهداری شود. به‌عنوان مثال در فشار اتمسفری باید دما را تا منفی ۸۰ درجه سانتی گراد کاهش داد. بنابراین بهترین راه این است که اتیلن را به شکل گاز جابه‌جا کنند. زیرا امکان جابه‌جایی آن با کامیون وجود ندارد. اما در مورد پروپیلن، شرایط متفاوت است. زیرا نسبت به اتیلن سنگین‌تر است و در درجه حرارت بالاتر و فشار کمتر می‌تواند تبدیل به مایع شود. بنابراین جابه‌جایی با تانکر برای آن امکان‌پذیر است.
در حال حاضر که پتروشیمی خمین هنوز در سرویس نیامده، پروپیلن تولیدی پالایشگاه شازند نیاز سایر واحدهای داخل ایران به پروپیلن را از طریق حمل با تانکر تامین می‌کند. همچنین در صورت راه‌اندازی خط پروپیلن می‌توان آن را به‌صورت مایع از طریق لوله هم جابه‌جا کرد و هزینه کمتری نسبت به اتیلن داشته و ساده‌تر است. به‌طوری که در بین مسیر می‌توان به جای کمپرسور از پمپ استفاده کرد. درحال حاضر لاین‌های ۲ تا ۳ کیلومتری در عسلویه و ماهشهر فعال هستند که پروپیلن مایع را منتقل می‌کنند.
در مورد خط اتیلن مرکز کمی توضیح دهید؟
طبق مصوبات دولت قرار بر این است که این خط هنگامی راه‌اندازی شود که درصد پیشرفت واحدهای موجود بر مسیر آن حداقل به ۴۰ درصد برسد. قصد دولت بر این بود که این واحدها توسط بخش خصوصی اجرا و راه‌اندازی شود و خود به‌عنوان فراهم‌کننده زیرساخت‌های لازم برای این واحدها ایفای نقش کند. همان‌طور که نمونه این کار در خط اتیلن غرب تجربه شده است.
حجم تولید و ظرفیت مصرف پروپیلن تولیدی کشور قبل و بعد از بهره‌برداری طرح‌های پیشران چه میزان است؟
تا سال۱۳۹۸ مجموع پروپیلن تولیدی کشور، ۹۸۵ هزار تن به ثبت رسید. یک میلیون و ۶۰ هزار تن نیز ظرفیت مصرف داشتیم. با فرض ادامه همین شرایط، در سال ۱۴۰۴، یک میلیون و ۹۵۰هزار تن تولید خواهیم داشت در حالی که ظرفیت مصرف به ۲ میلیون و ۶۰۰ هزار تن افزایش می‌یابد. اما با به بهره‌برداری رسیدن طرح‌های پیشران این میزان تولید به ۳ میلیون و ۸۰۰ هزار تن افزایش خواهد یافت.
طرح‌های پیشران فعلی چگونه تامین مالی خواهند شد؟
۴ روش برای تامین مالی طرح‌های پیشران داریم. صنعت پتروشیمی از چندین مسیر می‌تواند اقدام به تامین مالی پروژه‌های خود کند. طبق مصوبه سال گذشته دولت، صنایع پتروشیمی می‌توانند ۴۰ درصد از درآمدهای ارزی خود را صرف سرمایه‌گذاری، تامین خوراک و بازپرداخت تامین مالی‌های خارجی کنند. مورد بعدی مربوط به حضور صنایع پتروشیمی در بورس اوراق بهادار است که تاکنون به شکل برجسته فعالیت کرده و توانسته‌اند تا حدودی از این کانال به تامین نقدینگی موردنیاز خود بپردازند. صندوق توسعه صنعت پتروشیمی راه سوم برای تامین مالی این طرح‌ها در نظر گرفته شده است. مجوزهای اولیه این صندوق صادر شده و نیازمند نهایی شدن است که در دست بررسی کارشناسان خبره قرار دارد. ساز و کار این صندوق به گونه‌ای است که درصدی از درآمد هلدینگ‌های پتروشیمی در این صندوق قرار گرفته و به‌عنوان پشتوانه صنعت پتروشیمی باشد و به جذب سرمایه‌گذاری‌های بیشتر کمک کند. همچنین تامین مالی خارجی به‌عنوان راه حل چهارم گرچه با وجود تحریم‌های شدید تا حدود زیادی محدود شده است اما سابقه و اعتبار خوب شرکت‌های فعال در صنعت پتروشمی ما نشان می‌دهد که تامین مالی از این راه به‌رغم غیر‌ممکن نبودن، نیازمند تلاش و بررسی بیشتری است.
افزایش حجم عرضه پلی‌پروپیلن به دورنمای صادراتی صنعت پتروشیمی چه کمکی خواهد کرد؟
انتظار داریم در صورت اجرایی شدن طرح‌های فعلی، تا پایان سال آینده عرضه پلی‌پروپیلن افزایش یابد. شاید در ابتدای امر با مازاد مواجه شویم اما رفته‌رفته باید به سمتی حرکت کنیم که واحدهای زنجیره کامل شده و این ماده به‌جای صادرات به تولید محصول نهایی در داخل کشور منتهی شود. با توجه به رابطه صادراتی که با کشورهایی نظیر عراق و ترکیه و شمال ایران در صنعت پتروشیمی داریم، تاکنون بازار به نسبت خوبی را شاهد بوده‌ایم.
همچنین طبق برنامه‌ریزی‌های انجام شده، هم تولیدکننده مواد اولیه هستیم و هم می‌توانیم لایسنس‌های مورد نیاز را در داخل کشور تهیه کنیم، بنابراین دورنمای این صنعت از محل رقابت با سایرین بسیار مثبت ارزیابی می‌شود به‌طوری که شاید بتوانیم سهم بازار بیشتری از این مسیر برای صنایع پتروشیمی خود به‌دست آوریم.
طیبه مرادی