هورنیوز – چند سالی است که پدیده «ریزگرد» یا به تأکید سازمان مدیریت بحران، همان «گرد و غبار» نفس را بر مرد و زن و پیر و جوان تنگ کرده است؛ مشکلی که اظهارنظر درباره علت آن متفاوت است. برخی، شرایط منطقه‌ای و عده‌ای نیز کانون‌های بیابانی داخل کشور را مسبب حضور این ذرات ریز در ریه‌های مردمان شهرهای جنوبی و غربی می‌دانند. ریزگردهایی که با برگزاری کنفرانس‌ها، جلسات، رایزنی‌ها حتی تخصیص بودجه‌های زیاد همچنان از اصلی‌ترین چالش‌های محیط زیستی مردم به شمار می‌روند.

خبرهای همین چند روز قبل استان‌های بوشهر و شمال سیستان و بلوچستان، همه از ذرات گرد و غباری می‌گفت که نفس‌ها را به شماره انداخت. بخصوص در فارس که شدت این ذرات سبب شد روز گذشته، مهدها و مدارس بیشتر شهرهای این استان تعطیل شوند.

برای کنترل ریزگردها کاری نکرده ایم

چندی پیش شرایط حساس خوزستان سبب شد، رهبر انقلاب برای سال جاری با برداشت ۱۵۰ میلیون دلار از صندوق توسعه برای مقابله با ریزگردها موافقت کنند.

استاندار خوزستان در همین زمینه اظهار کرد: اقدام‌های سال‌های گذشته برای مهار گردوغبار در استان بیشتر جنبه تسکینی داشته و هنوز کاری فعال و مداخله‌ای برای کنترل و مدیریت این پدیده صورت نگرفته است.

غلامرضا شریعتی از آخرین اقدام‌های صورت گرفته برای مهار این پدیده می‌گوید. اقدام‌هایی که در یک سال اخیر و با ورود دولت بسیار جدی‌تر از قبل دنبال می‌شود. نهالکاری بیش از ۲۳ هزار هکتار در قالب پنج‌ میلیون و ۲۰۰ هزار اصله نهال در مناطق بحرانی یکی از مهم‌ترین آن کارهاست که هم اکنون حدود ۷۵ درصد آن نهال‌ها رشد کرده و مابقی در حال ترمیم و احیا هستند.

مالچ‌پاشی که عملی برای تثبیت شن‌های روان است در ۱۴ هزار و ۷۰۰ هکتار از کانون شن‌های روان استان انجام شده که تا پایان سال این عدد در خوزستان به ۱۹ هزار و ۷۰۰ هکتار می‌رسد. ساخت کانال و آبرسانی به تالاب‌های فصلی خشک شده، افزایش سطح زیر کشت به ۴۲هزار هکتار از دیگر کارهایی است که به گفته آقای استاندار باید تا پایان امسال برای مقابله و مهار ریزگردها انجام شود. کارهایی که تحت‌نظر استادان مرکز تحقیقات وزارت جهادکشاوزی، منابع طبیعی و دانشگاه شهید چمران اهواز، کارشناسان سازمان آب و برق، سازمان زمین‌شناسی، اداره کل هواشناسی و محیط‌زیست در یک شورای فنی تصمیم‌گیری شده و خروجی آن‌ها اجرایی می‌شود.

این مسئول که امیدوار بود در سال جاری وضعیت استان خوزستان به شرایط مطلوب نزدیک‌تر شود از تالاب خشکیده هورالعظیم نیز خبرهایی خوش داشت. خبر امیدوار کننده‌ای که می‌گفت، طبق آخرین بازدید ظهر روز گذشته ۸۰ درصد این تالاب که یکی از کانون‌های ریزگرد در استان خوزستان است از محل حقابه رودخانه‌ها، پس‌آب‌ها و زه‌آب‌های نی‌شکر و بخصوص به لطف بارندگی‌های روزهای اخیر آبگیری شده و تاکنون گرد و غباری با منشأ این تالاب مشاهده نشده است.

کرمان و تلاش بی ثمر۵۰ ساله مقابله با ریزگرد

ریگان شهری در ۲۸۵کیلومتری شرق کرمان، پس از خوزستان دومین کانون ریزگردها در کشور است. شهری که در آن ریزگردها و توفان شن دست به دست هم داده و نفس عمیق و پُر کردن ریه‌ها از اکسیژن را تبدیل به رویایی خوش کرده است. کمتر از دو هفته پیش بود که خبر حمله ریزگردها و محاصره بیش از ۶۳ روستای همین منطقه نگرانی‌های در جامعه ایجاد کرد. گردوغباری که مانند روز و روزهای گذشته افراد زیادی را به بیمارستان‌ها کشاند.

مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری استان کرمان با اشاره به اینکه در کشور ۳۲ میلیون هکتار بیابان داریم، از مساحت ۵/۶ هکتاری این بیابان‌ها می‌گوید که تقریباً ۲۰ درصد بیابان‌های کشور را شامل می‌شود. مساحتی که ۵/۴ میلیون هکتار آن تحت فرسایش باد یعنی منشأ توفان‌های شن و ریزگردهاست و بالاترین درصد اراضی تحت فرسایش بادی در کشور را شامل می‌شود. استانی که از نظر اقلیمی و شرایط طبیعی مستعد فرسایش بادی و بروز توفان‌های شن و پدیده گرد و غبار است.

مهدی رجبی‌زاده، همچنین از ۲۴ کانون بحرانی می‌گوید که ۴۳۰ هزار هکتار مساحت دارد و سبب می‌شود ساختار اقتصادی و به تبع آن ساختار اجتماعی تحت تأثیر قرار گرفته و جاده‌ها، مزارع، باغ‌ها و روستاها همه زیر شن بروند. شرایطی که در منطقه شرقی یعنی شهرهای بم، نرماشیر، فهرج و ریگان وخیم‌تر است.

رجبی‌زاده دلیل اصلی این پدیده را موقعیت خاص منطقه و اشتراک ۱۰۰۰ کیلومتر مرز مشترک با کویر مرکزی و کویر لوت می‌داند. شرایطی که با دخالت بشر تشدید هم شده است. افزایش بهره‌برداری از آب‌های زیرزمینی، چرای بیش از ظرفیت مراتع و توجه نکردن به مناطق پایین دستی در ساخت سدها از مهم‌ترین اقدام‌های خرابکارانه بشر در طبیعت است.

مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری استان کرمان با مرور خشکسالی‌هایی که از سال ۱۳۷۷ شروع شد، می‌گوید که متوسط بارندگی سالیانه در استان کرمان ۱۲۹میلیمتر و میانگین بارندگی کشور ۲۴۰میلیمتر است در حالی که متوسط بارش جهانی ۷۵۰ میلیمتر است. این شرایط در حالی است که در برخی سال‌ها مانند سال گذشته، این میزان بارش به ۴۵ میلیمتر هم نرسید. به همین دلیل بیشتر از قبل پوشش گیاهی را از دست داده و با هر وزش باد پدیده گرد و غبار را شاهد هستیم. روندی که سبب شده از حدود ۲/۶ میلیون هکتار مرتع این استان سالانه ۱۵هزار هکتار به سطوح بیابانی اضافه شود.

او تأکید می‌کند: نمی‌توانیم اطمینان دهیم که روزی در کشور شاهد ریزگرد نباشیم از اقدام‌های انجام شده برای کاهش این ذرات نیز حرف‌هایی دارد. کارهایی برای احیای بیابان‌ها که از سال ۱۳۴۵ آغاز شده و هنوز هم ادامه دارد. اقدام هایی گران قیمت مانند مالچ‌پاشی یا نهالکاری و کنترل هرز آب‌ها از راهکارهایی است که برای حفظ این مناطق و مانعی برای مهاجرت‌ انجام می‌شود. البته هنوز برای برقرار کردن امنیت دائمی برای مراکز جمعیتی و اقتصادی راه درازی در پیش داریم، زیرا کار با طبیعت آثاری درازمدت دارد و مانند طرح‌هایی نیست که با تخصیص بودجه‌ای زود افتتاح شود. کار برای طبیعت صبر و تحمل می‌خواهد، اما متأسفانه مسئولان ما کار با طبیعت را یاد ندارند و به چشم پروژه‌های عمرانی به آن نگاه می‌کنند. اگر از امروز با جدیت برای مقابله با این بحران کار را شروع کنیم، حداقل در ۲۰ سال آینده نتیجه آن را خواهیم دید.

با ریزگردها چه کنیم؟

اهواز، ریگان، سنندج، کرمانشاه، یاسوج و… شهرهایی که به خاطر ریزگردها هر روز بر تعداد آن‌ها اضافه شده و نفس کشیدن در آن‌ها سخت‌ و سخت‌تر می‌شود. ذراتی معلق در هوا که هم ضرر اقتصادی به کشور تحمیل کرده و هم جان شهروندان را به مخاطره می‌اندازد. هرچند که برخی مدیران حل این معظل را نشدنی می‌دانند، اما فرزاد ویسانلو، دکترای منابع طبیعی و فعال محیط زیست معتقد است که می‌توان این پدیده‌ها را متوقف کرد. او می‌گوید کشورهایی مانند مصر، لیبی، استرالیا و بسیاری دیگر سال‌ها درگیر ریزگردها بودند و توانستند بر آن‌ها غلبه کنند. به همین دلیل بهتر این است که از آزمون و خطا را کنار گذاشته و از تجربه آن‌ها استفاده کنیم. ببینیم آن‌ها برای تثبیت شن‌های روان کشور خود چه کرده‌اند، از متخصصان آن‌ها بهره برده و تجارب‌شان را بومی سازی کنیم.

ویسانلو مشکل اصلی این حوزه را در کشور موازی کاری می‌داند و می‌گوید تا وقتی که وزارت جهاد کشاورزی، معاونت علمی رئیس جمهور، استانداری خوزستان و بسیاری نهادهای دیگر هر کدام ساز خود را زده و چندین نهاد مسئولیت دارند برای پروژه‌های گرد و غبار، مالچ‌پاشی، کشاورزی و سلامت مردم دردسر درست می‌کنند. به همین دلیل بهتر است که یک متولی خاص در کشور برای رسیدگی به این مشکل انتخاب و معرفی شود. ستادی با مدیریت شخص رئیس‌جمهور یا یکی از معاونان، اعضایی از سازمان محیط زیست، دانشگاه‌های شاخص کشور، معاونت علمی رئیس جمهور و وزارت خارجه که بتوانند با تجمیع نظرات خود این مشکل را حل کنند. مشکلاتی که بخشی از آن در عراق تولید شده و مسبب اصلی آن ۳۲ سد ساخته شده در کشور ترکیه است.

او که از انجام اشتباه برخی کارها سخت گله‌مند است، توضیح می‌دهد که درختکاری، عاملی برای جلوگیری از گردوغبار و تثبیت خاک است، اما برخی تصمیم‌گیران همین کار مفید را بدون مطالعه انجام داده و از درخت‌هایی استفاده می‌کنند که با شرایط منطقه سازگاری ندارد. برای مقابله با گردوغبار باید در پیرامون شهرها کمربند سبز درختی داشته باشیم و برای آن از اکوسیستم منطقه درس گرفته و از گیاهان بومی استفاده کنیم.

این استاد دانشگاه که تأکید دارد برای مدیریت این مشکل مصمم نبوده‌ایم، می‌گوید: در رشته‌های جنگلداری، مرتع و آبخیزداری و محیط زیست در کشور کارشناسانی خبره داریم که باید از آن‌ها در حل این بحران استفاده کنیم. هنوز در کشور، کشاورزی ناپایدار داریم که خود منبع تولید ذرات است. برخلاف بسیاری از کشورها هنوز از سیستم‌های آبیاری گذشته استفاده کرده و شخم عمیق می‌زنیم. استفاده از نظرات کارشناسان مانع وخیم شدن اوضاع در آینده است.

مریم احمدی شیروان