بلاتکلیفی سه گوش
هورنیوز – این عمارت مثلثی شکل سال‌ها شاهد رفت و آمد اهوازی‌ها بوده و خاطره‌ها از گذر زمان در دل دارد اما چند سالی است که مورد بی‌توجهی مسؤولان قرار گرفته و در گوشه‌ای از شهر تنها رها شده است.
نکته قابل ملاحظه معماری ویژه سه گوش است. این ساختمان مساحتی حدود سه هزار متر مربع دارد که در ساحل غربی کارون روبه‌روی پل نادری قرار گرفته است.
ساختمان سه گوش آینه چشم‌نوازی است از نمونه معماری باشکوه دوره ساسانی است. کاشی‌کاری‌های آن همراه با طاق‌های بلند تلفیقی از طراحی اسلامی است. البته سبک آجرکاری آن، قوس‌های دایره‌ای شکل ایوان و رواق‌های حیاط مرکزی در این عمارت بر اساس معماری باشکوه دوره ساسانی است که در کنار آجرکاری و کاشی‌کاری‌های دوره اسلامی ساخته شده است. این بنا نمادی از هنرهای از بین رفته و منسوخ شده و نگینی در دل بناهای شهر اهواز است که در حال حاضر متروکه است.
سه گوش سال‌ها قبل از تخلیه بنایی سرپا بود و البته در معرض خطری جدی قرار داشت. نزدیک بودن به رودخانه کارون، هوای شرجی اهواز و انتقال رطوبت به لایه‌های خاک پی ساختمان، وجود درخت‌های درشت‌ریشه مانند کنار و اکالیپتوس از جمله مواردی هستند که این بنای باشکوه را نیازمند مرمت کرده‌اند.
ساختمان سه‌گوش اهواز که در مالکیت دانشگاه شهید چمران اهواز است و تا چند سال پیش به عنوان دانشکده ادبیات و علوم انسانی از آن استفاده می‌شد هم‌اکنون به ساختمانی متروکه و فاقد کاربرد تبدیل شده است.
مرمت سه‌گوش برای کدام کاربری؟
درباره این ساختمان مشاور عمرانی رییس دانشگاه شهید چمران اهواز با بیان این که تعمیرات و بازسازی طبقات اول و دوم ساختمان سه‌گوش به طور کامل انجام شده است گفت: اگر اعتبارات لازم تامین شود تا سال آینده ممکن است عملیات مرمت به پایان برسد و ساختمان مورد بهره‌برداری قرار بگیرد.
محمدابراهیم مظهری اظهار کرد: این ساختمان که من آن را “عمارت سه‌گوش” می‌نامم در سال ۱۳۰۸ به عنوان بانک ملی به بهره‌برداری رسید. همان طور که از ظاهر آن پیدا است از آجر ساخته و با کاشی فیروزه‌ای ترکیب کرده و به قول معماران، بنای ساسانی را با بنای اسلامی پیوند داده است. به همین دلیل از معماری‌های قابل توجه معاصر و ثبت شده است.
وی با اشاره به تاریخچه این بنا افزود: این بنا در سال ۱۳۱۱ مقر اداره حکومتی ولایت (استانداری امروزی) بود و در سال ۱۳۲۱ به مقر ارتش متفقین (زمان اشغال اهواز در جنگ جهانی دوم) تبدیل شد. همچنین این ساختمان در سال ۱۳۳۰ مقر سازمان آمریکایی اصل چهار ترومن استاد استانداری خوزستان، فرمانداری اهواز و اداره‌کل دارایی خوزستان بوده است.
مشاور عمرانی رییس دانشگاه شهید چمران اهواز ادامه داد: ساختمان سه‌گوش در سال ۱۳۳۶ به دانشکده پزشکی دانشگاه جندی شاپور تبدیل شد و در سال‌های ۴۸ تا ۵۰ به عنوان دانش‌سرای عالی تربیت دبیر، مرکز علوم پایه دانشگاه جندی شاپور دانشکده علوم و سازمان مرکزی دانشگاه بوده و مورد بهره‌برداری قرار گرفت. سپس در سال ۱۳۵۰ به دانشکده ادبیات و علوم انسانی و زبان خارجه دانشگاه جندی شاپور تغییر کاربری داد.
مظهری با اشاره به تخلیه ساختمان در سال ۸۹ و رها ماندن آن در طول چند سال گفت: سه سال پیش طی تفاهم‌نامه‌ای با سازمان برنامه و بودجه، دانشگاه شهید چمران اهواز و اداره کل میراث فرهنگی مرمت و بازسازی این بنا آغاز شد تا با کاربری موزه علم و فناوری، پژوهشکده جنگ و مرکز مطالعات خوزستان‌شناسی به بهره‌برداری برسد.
وی درخصوص اقدامات انجام شده جهت مرمت ساختمان گفت: الحاقاتی به این ساختمان اضافه شده بود که موجب آسیب به آن شده بود. از جمله آنها می‌توان به این اشاره کرد که در گذشته به دلیل کمبود فضا و کلاس، کلاس‌هایی بر پشت‌بام ساختمان اضافه شده بودند و اولین اقدام، تخریب این کلاس‌ها و خارج کردن مصالح آنها و ایزوگام مجدد بام آن بود.
مشاور عمرانی رییس دانشگاه شهید چمران اهواز ادامه داد: کار بعدی، موریانه‌زدایی و تغییر مصالح و موادی بود که به عنوان خوراک موریانه تلقی شده و این حشرات را به خود جذب می‌کنند که این مواد را شناسایی و از ساختمان خارج کردیم.
مظهری با بیان این که الحاقاتی که ممکن است تنشی را برای ساختمان به وجود آورند، از ساختمان خارج شده‌اند، عنوان کرد: اکنون یک مرمت اولیه در حال انجام است، چراکه طرح مرمت دانشکده در حال آماده شدن است؛ اگر این بنا بخواهد به عنوان موزه استفاده شود باید یک طرح مرمت داشته باشد تا کاربری‌ها به طور دقیق مشخص شود.
وی گفت: قبل از آغاز کار، ساختمان حدود چهار هزار و ۵۰۸ متر زیربنا داشت که پس از حذف الحاقات، زیربنای کنونی آن به حدود چهار هزار و ۲۰۰ متر کاهش پیدا کرده است. می‌خواهیم این ساختمان پس از بازسازی به‌گونه‌ای در اختیار مردم قرار گیرد که ارتباط مردم با دانشگاه از طریق آن برقرار شود. مردم در بازدید خود از موزه علم و فناوری، پژوهشکده جنگ و مرکز مطالعات خوزستان‌شناسی می‌توانند با آن ارتباط برقرار کنند.
مشاور عمرانی رییس دانشگاه شهید چمران اهواز تصریح کرد: به این دلیل بر پژوهشکده بازسازی بناهای تاریخی تاکید داریم که ترکش‌های ناشی از گلوله‌های توپی که بر بدنه ساختمان مشاهده می‌شود حفظ شود چراکه این‌ها یادگارهای دفاع مقدس است. در هشت سال جنگ ما بیشترین آسیب به شهرها و روستاها و بزرگترین عملیات را در خوزستان داشتیم. بنابراین نیاز است پژوهشکده بازسازی داشته باشیم که اسناد و فعالیت‌های مربوط به دوران جنگ و پس از جنگ در آن آرشیو و نگهداری و محل مراجعه شود.
مظهری در خصوص قرارداد سه‌جانبه توضیح داد: این سازمان ثبت میراث فرهنگی و زیر نظر اداره‌کل میراث فرهنگی است. برای تامین اعتبارات لازم برای بازسازی نیز به همکاری سازمان برنامه و بودجه نیاز بود. با مشارکت پیمانکار، از حدود یک سال و نیم پیش بازسازی اولیه آن آغاز شد و بازسازی ثانویه پس از تعیین شرایط کاربری آن انجام می‌شود.
وی با بیان این که کار تعمیرات طبقات اول و دوم ساختمان به پایان رسیده است گفت: در حال حاضر طبقه همکف در حال بازسازی است و پس از آن سراغ بازسازی و سیستم تجهیزاتی و شرایط گرمایشی و سرمایشی خواهیم رفت. اگر اعتبارات لازم تامین شود در آینده ممکن است عملیات مرمت به پایان برسد و ساختمان مورد بهره‌برداری قرار بگیرد.
مشاور عمرانی رییس دانشگاه شهید چمران اهواز با اشاره به عواملی که بیشترین اثر را در تخریب ساختمان داشته‌اند عنوان کرد: وقتی زندگی در ساختمانی جریان نداشته باشد و از آن مراقبت نشود به خودی خود موجب تخریب ساختمان می‌شود اما آسیب‌های اصلی را به این ساختمان، الحاقات اضافه شده که بار اضافی را به آن تحمیل کرده بودند، وارد کردند. همچنین موریانه‌ها به بخش‌های چوبی و درب و پنجره‌ها آسیب زیادی رساندند. خود قدمت ساختمان نیز آسیب‌زا است چراکه پس از گذشت زمان بسیاری از عناصر و مواد آن کهنه می‌شود.
مظهری با اشاره به گچ‌بُری دیوارهای این بنای تاریخی گفت: سعی شده است در حین عملیات گچ‌بُری کمترین آسیب به منبت‌کاری‌های ساختمان وارد شود و این بخش‌ها تنها مرمت جزیی شوند. در سایر قسمت‌ها که منبت‌کاری وجود ندارد گچ دیوارها به طور کامل کنده شده و آسیب‌های موجود به دیوار در زیر گچ شناسایی شدند.
وی در خصوص آمفی‌تئاتر واقع در طبقه اول این ساختمان بیان کرد: در هنگام انجام تعمیرات در این محل، کمترین مداخله را در تغییر شکل آن داشتیم. ویژگی این سالن این است که طنین صدا و بازتاب آن حالت آزاردهنده‌‌ای ندارد و علت آن شکل هندسی سالن و موازی نبودن دیوارهای آن است.
مشاور عمرانی رییس دانشگاه شهید چمران اهواز اظهار داشت: مرز بین کلاس‌ها نیز مشخص شده و تعدادی از دیوارها برای یکپارچگی برداشته شده‌اند اما پنجره‌های ساختمان به علت شکل خاصی که دارند قابل دوجداره شدن نیستند. همچنین تمام اتاق‌ها مجهز به هواساز هستند که سیستم سرمایشی مناسبی برای موزه است.
مظهری ادامه داد: تمام طبقات ساختمان دارای سقف کاذب هستند که در حین تعمیرات این سقف‌ها به طور کامل برداشته شده و آسیب‌های سقف اصلی زیر آن شناسایی و رفع می‌شوند چراکه تا سقف‌های کاذب برداشته نشوند متوجه آسیب‌ها و خرابی‌ها نخواهیم شد.
مشاور عمرانی رییس دانشگاه شهید چمران اهواز با اشاره به آسیب‌های بدنه ساختمان که از محوطه بیرون و اطراف قابل مشاهده هستند گفت: معماری این قسمت دارای دو بخش به اصطلاح سنگین و سبک است که این دو بخش باید به وسیله درزی از هم جدا شوند اما به دلیل نبود این درز شاهد ترک‌هایی در دیوار حیاط ساختمان هستیم که عواملی مانند ریشه درختان، تردد وسایل نقلیه و… نیز بر آن بی‌تاثیر نبوده‌اند.
مظهری ادامه داد: همچنین به آجرهایی که در بالای طاق‌ها وجود دارند به اصطلاح کلید طاق می‌گویند که اگر این آجر‌ها فرو بریزند تمام طاق فرو خواهد ریخت. با توجه به وجود ترک در این ناحیه‌ها در اندیشه ترمیم این نواحی نیز هستیم.
وی گفت: در بخش بیرونی ساختمان حفره‌هایی بر بدنه ساختمان به وضوح دیده می‌شود که جای شلیک گلوگه‌های توپ در دوران جنگ است. یعنی زخم‌های هشت سال دفاع مقدس بر بدنه این ساختمان نمایان است و پژوهشکده جنگ و بازسازی نیز به همین علت راه‌اندازی می‌شود.
هراسی که سه‌گوش را تهدید می‌کند
مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خوزستان نیز با اشاره به نابسامان بود وضعیت سه گوش گفت: ساختمان سه گوش دارای سیستم تهویه عالی، سالن آمفی‌تئاتر وسیع و همچنین کلاس‌های بزرگی بوده است که حجم زیاد رفت و آمد دانشجو قبل از انتقال دانشگاه و بعد از آن و تخلیه طولانی مدت از عوامل تخریب این ساختمان محسوب می‌شود.
خسرو نشان ادامه داد: البته از مهم‌ترین دلایل تخریب ساختمان الحاقات اضافه شده بود که موجب اضافه شدن بار بر دوش ساختمان و پیچش آن و همچنین گرفتن ناودان‌ها و جمع شدن آب در پشت بام و عدم ایزوگام سقف‌ها نیز مشکلات عدیده‌ای را به وجود آورده بود.
وی اضافه کرد: در زمان استقرار دانشگاه در این بنا برای اضافه کردن کلاس‌ها و دفاتر اساتید پنل‌های چوبی و گچی در سالن‌های ساختمان اضافه شده بود که موجب به وجود آمدن موریانه و تغذیه آنها از چوب‌های موجود در بنا شده بود که خود باعث بروز مشکلاتی شد.
مدیرکل میراث فرهنگی بیان کرد: سال گذشته برای مرمت ۶۰۰ میلیون تومان اعتبار برای مدت یک سال اختصاص یافت که در آخر نیز بیشتر هزینه شد. در این یک سال طبقه اول و دوم به طور کامل مرمت شد و ملحقات روی بام حذف شده، سقف‌ها ایزوگام شده و همچنین با برچیده شدن موریانه‌ها و برداشتن پنل‌های چوبی در درون ساختمان، مرمت طبقه اول و دوم ساختمان به پایان رسیده است.
وی ادامه داد: امسال نیز قرارداد ۸۵۰ میلیون تومانی برای ادامه مرمت منعقد شده است که به بازسازی و تعمیر ساختمان پس از دریافت بودجه ادامه می‌دهیم.
نشان با اشاره به این که ساختمان سه گوش در مالکیت دانشگاه است اظهار داشت: هنوز تصمیمی برای کاربری آینده سه گوش گرفته نشده است ولی با توجه به سالن‌های بزرگ و آمفی‌تئاتر بزرگ سه گوش برای گالری‌ها و نمایشگاه‌های هنری و همچنین موزه مناسب است.
مدیر کل میراث فرهنگی استان افزود: دانشگاه چمران هنوز تصمیم خود را به ما اعلام نکرده و این تصمیم برای مرمت و ساختمان فضای داخلی سه گوش البته با حفظ اصالت بنا برای کاربری آینده آن مهم است به دلیل آن که فضای آموزشی ـ اداری، گالری و موزه با هم متفاوت هستند.
نشان بیان کرد: به دانشگاه پیشنهاد کردیم با حفظ مالکیت این بنا پس از مرمت تبدیل به موزه شود و برای آن که مناسبتی با فعالیت‌های دانشگاه داشته باشد یک مرکز پژوهشی مثلا خوزستان‌شناسی در آن جا دایر شود.
وی ادامه داد: طی آخرین صحبت‌ها با دکتر خواجه، رییس دانشگاه، متوجه شدیم که هراس آن وجود دارد که اگر سه گوش کاربری موزه پیدا کند مالکیت آن از دانشگاه گرفته و به میراث داده شود و در واقع هم اگر دانشگاه سه گوش را از دست بدهد یک ننگ تاریخی برای دانشگاه به حساب می‌آید. به همین دلیل پیشنهاد دادیم که اگر موزه‌ای در آن جا دایر شد با حفظ تملک دانشگاه وسایل موزه را میراث فرهنگی فراهم کند و حتی اجازه آن را گرفته بودیم که علاوه بر استفاده از امکانات منطقه‌ای از امکانات ملی نیز برای برپایی موزه استفاده شود.
وی اظهار کرد: در واقع همکاری سازمان میراث و دانشگاه چمران خیلی مهم است و همین که ساختمان سه گوش در اختیار نیروهای دانشگاهی باشد و میراث از لحاظ محتوایی و اجسام درون موزه کمک بکند دانشگاه در این مورد نه تنها چیزی را از دست نمی‌دهد بلکه چیزی هم به دست می‌آورد.
مدیرکل میراث اظهار داشت: سازمان میراث فرهنگی قطعا کمک فکری می‌کند. اساس همین کمک فکری زمینه علمی دانشگاه است که در همین امر دانشگاه رشته مرمت و باستان‌شناسی را دایر کرده است که بی‌ربط با تعیین کاربری آینده سه گوش نیست.
وی خاطرنشان کرد: به ندرت دانشگاهی دیده شده که در کنارش موزه تاریخی مهمی وجود داشته باشد و این یک امتیاز برای دانشگاه محسوب می‌شود. این امر در حالی است که اهواز هیچ موزه تاریخی ندارد.
نشان ادامه داد: با همه این تفاسیر این بنا می‌تواند در کاربری‌های مختلفی از جمله مرکز پژوهشی یا موزه خوزستان‌شناسی، مرکز فرهنگی با توجه آمفی تئاتر این بنا، فعالیت‌های دانشگاهی امروزه علم و فناوری یا مرکز اسناد استفاده شود.
وی تاکید کرد: بهتر است که هر چه زودتر کاربری ساختمان سه گوش مشخص شود تا بازسازی و تعمیرات نهایی با توجه به کاربری آینده صورت بگیرد زیرا اگر دانشگاه فعالیتی نکند ممکن است افراد یا نهادهای دیگر برای آن دندان تیز کنند.
سه‌گوش از بی‌توجهی‌ها آسیب دیده است
همچنین دوستدار میراث فرهنگی خوزستان درباره دانشکده سه‌گوش گفت: این ساختمان بنایی فاخر و درجه یک در این شهر است و می‌توان به عنوان نماد شهر اهواز از آن یاد کرد. این بنا در حال حاضر متروکه است اما با توجه به مرمت‌هایی که روی این ساختمان انجام شده بنا احیا و از سرعت تخریب آن کاسته شده است.
سعید محمدپور ادامه داد: مهم‌ترین عامل برای تخریب ساختمان عدم کاربری آن است که متاسفانه ساختمان سه گوش مدت‌ها است که بی‌توجهی‌ها عامل آسیب دیدگی آن شده است.
وی در خصوص مالکیت سه گوش و تعیین کاربری این بنا در آینده گفت: مالکیت این بنا برای دانشگاه شهید چمران اهواز است اما به دلیل ثبت ملی شدن این بنا اداره میراث فرهنگی نیز نسبت به بنا حقوقی دارا است. در نتیجه بهتر است کاریری بنا در آینده با توافق این دو انتخاب شود.
وی خاطرنشان کرد: به دلیل بزرگی و زیبایی فرم و ساخت بنا هر نوع کاربری را می‌توان برای این ساختمان در نظر گرفت. همچنین با توجه به زیربنای وسیع آن می‌تواند کاربری‌هایی مثل کتابخانه، سالن نمایش و یا موزه داشته باشد.
محمدپور ادامه داد: در حال حاضر با توجه به مرمت های انجام شده در بنا وضعیت ساختمان پایدار است ولی این بدان معنا نیست که نمی‌توان از آن استفاده کرد بلکه با توجه به پیگیری های پی در پی قابلیت بهره‌برداری را دارد.
این دوستدار میراث فرهنگی خوزستان در خصوص کاربری سه گوش گفت: به نظر من با توجه به اصالت تاریخی استان فقدان موزه در اهواز نقص بزرگی است که بهتر است رفع شود و با توجه به این موضوع بهترین فعالیت و کاربری این مکان موزه است که می‌تواند در چند حوزه مختلف مثل خوزستان‌شناسی، علمی، صنعتی و… استفاده شود و دانشگاه شهید چمران و اداره میراث فرهنگی در این حوزه بهترین نوع همکاری را می‌توانند داشته باشند.
گزارش از: زهرا شورائی (خبرنگار ایسنای خوزستان)