نیمه دوم دهه هشتاد یادآور اتفاقات و حوادث گوناگون انتخاباتی و تداعی گر نقطه شروع تحرکات جدید انتخاباتی برای رای آوری از سوی کاندیداها است. از راه اندازی وبلاگ ها و سایت های خبری گرفته تا ورود فیسبوک، توییتر و گوگل ریدر به این فضا.

شبکه هایی که فرصتی تازه برای کاندیداهای ریاست جمهوری و مجلس شورای اسلامی فراهم کرد تا جدای از هزینه های انتخاباتیشان برای چاپ پوستر و تراکت، بدون هیچ گونه هزینه اضافه و فقط با داشتن یک حساب کاربری اینترنتی، وعده هایشان را با میلیون ها مخاطب فضای مجازی در میان بگذارند و به این وسیله برگی تازه در تاریخ تبلیغات انتخاباتی باز کنند. برگی تازه که از سال ۹۲ به بعد وارد فاز جدیدتری شده و شاید انتخابات سال ۹۶ فرصتی به مراتب متفاوت تر برای ادامه این فعالیت‌های مجازی باشد. به ویژه اینکه دولتی ها هم از ادامه این تحرکات انتخاباتی در فضای مجازی استقبال هم کرده‌اند.

از تبلیغات دیواری تا دیوارهای مجازی

شاید بیراه نباشد که اولین حضور جدی شبکه های مجازی در عرصه رقابت های سیاسی را سال ۸۴ بدانیم. سالی که انتخابات نهمین دوره ریاست جمهوری جدای از فضای متفاوت سیاسی اش، سالی برای حضور پررنگ رسانه ها، مردم و کاندیداها در فضای مجازی بود. نامزدهای انتخاباتی با فعال کردن سایت های مخصوص به خود راهی برای به گوش رساندن برنامه ها و وعده های انتخاباتیشان پیدا کرده بودند که علاوه بر دسترسی بیشتر مردم به آن، هزینه و وقت کمتری از آن ها می گرفت و حتی فضای بحث گفت و گو را میان جوانان به ویژه دانشجویان بیشتر از هر زمان دیگری فراهم کرده بود.

این روند در انتخابات ۸۸ اوج بیشتری گرفت؛ اگر تا پیش از آن سال، وبلاگ ها و سایت های خبری بار اطلاع رسانی و بحث و تحلیل های انتخاباتی را بر دوش می کشیدند، حالا شبکه هایی به نام فیس بوک و یوتیوب پا به میدان گذاشته بودند و به سرعت تحرکات انتخاباتی را در دهمین انتخابات ریاست جمهور سازماندهی می کردند. گرچه این دو شبکه با فیلترینگ مواجه شدند اما این موضوع باعث جلوگیری اقبال عمومی به آن ها نشد.

این روند در انتخابات سال ۹۲ و ۹۴ اما با شدت بیشتری ادامه پیدا کرد. اگر تا پیش از این توییتر و فیس بوک شبکه هایی فعال برای تحرکات انتخاباتی بودند، در این سال ها شبکه های اجتماعی ای همچون وایبر، تلگرام و بعد اینستاگرام فرصتی فراهم کردند تا کاندیداهای انتخاباتی به همراه هوادارانشان با تشکیل گروه ها، کانال ها و صفحه های شخصی با شدت بیشتری روند استفاده از فضای مجازی را در دنیای سیاست افزایش داده و به تبلیغ مشی سیاسی خود پرداخته و ار سهولت استفاده از این شبکه های اجتماعی به نسبت سایر رسانه ها و مطبوعات بیشترین استفاده را کنند. تا جایی که به ویژه در انتخابات مجلس دهم در اسفندماه سال گذشته این عرصه برای نامزدها به مکانی برای انتشار آگهی و اخبار فعالیت هایانتخاباتی، رد و بدل کردن نظرها، بیان انتقادها و جذب طرفدار تبدیل شد و بسیاری از نامزدهایانتخاباتی، به این ابزار جدید تبلیغاتی چنگ زده و به دنبال دراختیار گرفتن این فضاها برای جذب مخاطب و رای های بیشتر بودند و البته بسیاری از آن ها نتیجه مطلوب را هم درو کردند.

فرصت‌ها، چالش‌‌ها

استفاده از شبکه های مجازی در عرصه انتخاباتی در سال های گذشته در حالی عمومیت پیدا کرده که این عرصه همواره همراه با فرصت ها و تهدیدهایی بوده است.

کاهش هزینه ها، سهولت دسترسی مخاطبان به این شبکه ها، فراگیری شبکه های اجتماعی در میان مردم از جوانان و دانشجویان گرفته تا میانسالان، شبکه ای بودن این فضا و ایجاد فرصت برای نشر و بازنشر یک مطلب، صرف کمترین زمان برای شناختی نسبی درخصوص نامزدها و شعارها و برنامه هایشان، جلوگیری از اسراف و هزینه برای تبلیغات کاغذی و صرفه جویی در وقت، هزینه و نیروی انسانی، ایجاد و افزایش شور انتخاباتی برای حضور و مشارکت مردم در انتخابات و رونق بحث و تحلیل کاندیداها در مقابل یکدیگر از فرصت هایی است که نامزدهای انتخاباتی و همچنین مردم از آن ها برای هر انتخابات بهره برده اند.

اما این عرصه خالی از چالش و تهدید هم نیست؛ تخریب رقبا در عرصه فعالیت های انتخاباتی شامل انتشار عکس، فیلم و مطالب تخریبی کاندیداها علیه یکدیگر، اعتبار نداشتن برخی مطالب روایت شده و نشر اکاذیب، جو سازی‌های روانی، انحراف افکار عمومی و ایجاد شبهه و شائبه و انتشار تهمت و افترا و ضریه زدن کاندیداها از این طریق بهم دیگر از جمله تهدیدهای استفاده از فضای مجازی در زمان انتخابات است که بیشتر کاندیداها و هوادارانشان را به مشکل روبرو می کند.

نظارت راه چاره است؟

گسترش استفاده از فضای مجازی در انتخابات های سال اخیر و به ویژه از سال ۹۲ به بعد باعث شد تا در سال ۹۴ و همزمان با برگزاری انتخابات دهمین دوره مجلس شورای اسلامی، در اجرای مصوبه بیست و هفتمین جلسه شورای عالی فضای مجازی کشور دستورالعمل فعالیت تبلیغی انتخابات در فضای مجازی تدوین و ابلاغ شود. بطوریکه اگر تا پیش از تدوین این دستورالعمل نظارت بر فعالیت در فضای مجازی برای تبلیغ و اطلاع رسانی انتخاباتی در فضای مجازی، قانون های انتخاباتی موجود نیز شامل جرایم انتخاباتی در فضای مجازی می شد، اما این دستورالعمل حاکی از نظارت مستقیم و دقیق تر بر فعالیت های انتخاباتی نامزدها و جریان های سیاسی شد.

هدف از تدوین و ابلاغ دستورالعمل فعالیت تبلیغی انتخابات در فضای مجازی بهره‌گیری از فرصت‌های فضای مجازی برای ایجاد شور انتخاباتی، افزایش مشارکت مردمی در انتخابات، مقابله با تخریب و شائبه‌افکنی علیه نامزدها، ضابطه‌مند کردن استفاده از فضای مجازی و تسرّی قوانین و مقررات انتخاباتی در بخشهای قابل تسری به فضای مجازی به‌استناد قانون مجازات اسلامی و قانون جرائم رایانه‌ای و قوانین انتخاباتی تعیین شد.

همچنین مطابق قانون جرایم رایانه ای، هرگونه دسترسی غیرمجاز، ایجاد اختلال و تغییر غیرمجاز محتوای پایگاه های مجازیرسمی متعلق به نامزدهایانتخاباتی جرم به شمار می رود.در واقع شورای عالی فضای مجازی کشور با تدوین این آیین نامه سعی کرد تبلیغات در فضای مجازی را زیر ذره بین برده و نظارت دقیق تری بیش از گذشته، بر تبلیغ نامزدها صورت بگیرد.

حالا با نزدیک شدن به انتخابات ۹۶ و گستردگی استفاده از فضای مجازی بحث نظارت ها بر چگونگی این فعالیت ها باز هم جدی شده است. بحثی که برخی از کارشناسان سیاسی، حقوقدانان و فعالان اجتماعی آن را مهمترین وسیله برای جلوگیری از تخریب های انتخاباتی می دانند.

سید شهاب الدین چاووشی، رییس ستاد انتخابات تهران، نظارت بر تبلیغات انتخاباتی نامزدهای واجد شرایط را توسط هیات های اجرایی و نظارت می داند و یه خبرآنلاین می گوید: «ستاد انتخابات و هیات بازرسی گزارش های رسیده و مستند را جهت رسیدگی قانونی به (این هیات ها) می فرستند. فرمانداران و بخشداران ضمن ابلاغ کتبی تذکرات قانونی موارد خلاف را برای رسیدگی نهایی در پرونده متخلفان ثبت می نمایند. چنانچه تبلیغات از روند قانونی خارج شود و در نتیجه انتخابات تأثیرگذار شود. چه بسا سبب ابطال رای کاندیدای متخلف در مرحله رسیدگی نهایی شود.»

او با بیان اینکه تغییر شیوه های اطلاع رسانی و تبلیغات، برای رصدکردن و نظارت بر فضای تبلیغات انتخاباتی نامزدها سخت شده است، ادامه می دهد که اما حتماً تدابیری برای کنترل فعالیت ­های نادرست وجود خواهد داشت.

علاوه بر او سامانی، سخنگوی وزارت کشور هم در گفت و گو با خبرآنلاین با بیان اینکه آنچه برای ستاد انتخابات کشور مهم است رعایت موازین قانونی و حفظ حرمت اشخاص و پایبندی افراد در فضای مجازی به قوانین و مقررات موضوعه در بحث انتخابات است، گفت: «هر آنچه مصداق تخطی از قوانین و مقررات باشد قطعا کمیته نظارت بر فضای مجازی آن را رصد می کند و برخورد قانونی صورت می گیرد. نگاه کلی ستاد انتخابات کشور آن است که فضای مجازی به امر شایسته گزینی کمک کند. در واقع فضای مجازی و شبکه های اجتماعی را یک فرصت می دانیم که افراد با رعایت چارچوب های قانونی بتوانند از این بستر اطلاع رسانی و ارتباطی در هریک از مراحل برگزاری انتخابات استفاده صحیح و قانونی کنند.»

پخش زنده اینستاگرام، فرصتی جدید

با نزدیک شدن به زمان برگزاری انتخابات ریاست جمهوری و شوراهای شهر و روستا در حالی تب و تاب اظهارات انتخاباتی افزایش یافته است که شبکه های اجتماعی این تب و تاب را در دو ماه آینده بدون شک داغ تر و جدی تر خواهند کرد. این در حالی است که در کنار شبکه هایی همچون تلگرام، واتس اپ، فیس بوک و توییتر، شبکه اجتماعی اینستاگرام به محلی برای به اشتراگ گذاشتن عکس و فیلم هایی شده است که شخصیت های سیاسی مدتی است از آن استفاده گسترده می کنند. این استفاده گسترده در حالی رو به افزایش است که این شبکه به تازگی قابلیتی به نام پخش زنده را در اختیار کاربران خود قرار داده است. امکانی که قابلیتی جدید برای کاندیداها در انتخابات سال آینده است.

محمود واعظی، وزیر ارتباطات درباره قابلیت پخش زنده ویدیو در اینستاگرام و کاربردش در انتخابات با بیان اینکه این قابلیت جدید در فضای مجازی همراه با یکسری مزیت ها است ولی ممکن است برخی مشکلات را هم داشته باشد، به خبرآنلاین می گوید: «من هنوز نتیجه بررسی ها را در این زمینه نگرفته ام و امنیت آن باید بررسی دقیق شود.»

وی در پاسخ به این سوال که امکان پخش زنده ویدیو در اینستاگرام فرصت تبلیغ برای نامزدهای ریاست جمهوری و شوراها بیشتر می کند، آیا برنامه ای وجود دارد که در مقطع زمانی انتخابات برای این قابلیت محدودیت ایجاد شود؟ افزود: «به هر حال فکر می کنم هر چه مردم بتوانند در فضای مجازی شناخت شان را از کاندیداها بیشتر کنند به نفع آنهاست و هزینه کمتری برای کاندیداها دارد. خیلی هم آسان است.»

وزیر ارتباطات و فناوری در پاسخ به این سئوال که پس برنامه ای برای فیلترینگ قابلیت پخش زنده ویدیو در اینستاگرام وجود ندارد؟ یادآور شد: «این مسئله را با دستگاه های دیگر در حال بررسی هستیم.»

علاوه بر او، چاووشی رئیس ستاد انتخابات استان تهران هم با اشاره به این پخش زنده ویدیویی به خبرآنلاین می گوید: «اینها نشان می دهد در جمهوری اسلامی که از ابتدا بنا به شفافیت بود، امروز در عرصه اجتماعی شفافیت فوق العاده بالاست و هیچ موضوعی در کشور از دید افکارعمومی پنهان نمی ماند پس همه مسئولان در همه رده ها باید مراقب رفتارشان باشند تا کار غیرقانونی مرتکب نشوند این هم می­تواند امر مثبتی در جهت کنترل جامعه محسوب شود.»

او با بیان اینکه ممکن است برنامه ای برای ممنوعیت ورود موبایل ها به شعب اخذ رأی داشته باشند می گوید: «باید در مرحله عمل ببنیم چه اتفاقی می افتد. یک جایی در محل شمارش آرا ممکن است بعضی اطلاعات رد و بدل شدنش شبهه ایجاد کند. این موضوع قابل بحث است ولی در کل با آزادی اطلاعات موافق هستیم.»

سیدسلمان سامانی، سخنگوی وزارت کشور هم درباره امکان پخش زنده ویدیو در اینستاگرام و کاربرد آن برای تبلیغات انتخاباتی نامزدها به خبرآنلاین گفت: «فضای مجازی و استفاده از آن در هر کدام از مراحل قبل از انتخابات، زمان تبلیغات نامزدها، روز اخذ رای، اعلام نتایج انتخابات و رسیدگی به شکایت ها نقش و کارکرد موثر خود را دارد. ستاد انتخابات کشور برای هر یک از این مراحل با توجه به مصوبه شورای عالی فضای مجازی وظیفه هر یک از دستگاه ها را مشخص و تقسیم کار کرده است و کمیته نظارت بر فضای مجازی در ستاد انتخابات کشور مسئولیت رصد و پیگیری مستمر مواردی که در فضای مجازی مطرح می شود را بر عهده دارد.»

سامانی در پاسخ به این سئوال که پس نگاه محدود گرایانه به فضای مجازی، به طور مشخص قابلیت پخش زنده ویدیویی از طریق اینستاگرام در زمان انتخابات وجود ندارد؟ گفت: «با توجه به اینکه فناوری ها دائماً ارتقاء پیدا می کنند شاید تا دو ماه دیگر فناوری یا قابلیت جدیدی ایجاد شود که اساسا امروز وجود نداشته است، پس قطعا چنین نگاهی وجود ندارد، قانونگرایی، رویکرد ما، هم در فضای حقیقی و هم در فضای مجازی است. ما خود را آماده کرده ایم که مصادیق مختلفی را که در فضای مجازی و شبکه های اجتماعی ایجاد می شود رصد کنیم. در مجموع فضای مجازی را در چارچوب قانون، فرصت تعاطی افکار، تضارب آرا، مفاهمه و شناخت بیشتر افراد از همدیگر برای شایسته گزینی می دانیم.»