یکی از نکته‌های دقیقی که در پیام رهبر فرزانه انقلاب در مورد آیت‌الله هاشمی‌رفسنجانی به آن تصریح شده اختلافاتی است که در طول دوران ۵۹ ساله رفاقت صمیمی بین این دو یار هم‌سنگر وجود داشته، اما این اختلاف‌ها به رفاقت و صمیمیت آن بزرگواران آسیبی وارد نکرده است.

سوال این است که چه عاملی سبب شده تا اختلاف‌نظر مانع رفاقت و صمیمیت نشود؟ نکته دقیق‌تر در پیام مذکور اشاره دارد به منشأ اختلاف یعنی «اجتهاد»، استفاده از این واژه در پیامی که هیچ اغراقی در آن وجود ندارد، حکایت از دو چیز دارد:

اولا حاکی از گواهی اجتهاد آیت‌الله است، یعنی از نظر حضرت آیت‌الله خامنه‌‌ای، مرحوم آیت‌الله هاشمی‌رفسنجانی «مجتهد مسلم» است، کمااینکه از نظر بسیاری از علما و فقهای بزرگوار حوزه علمیه اجتهاد آن مرحوم امری مسلم است.

ثانیا با اینکه در اکثر قریب به اتفاق موارد اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و… بین مقام معظم رهبری و مرحوم هاشمی‌رفسنجانی اشتراک نظر وجود داشته و در مدت طولانی رفاقت بر اساس این اشتراکات فراوان با هم در یک سنگر و در راه اهداف مشترک تلاش کرده‌اند، اما مانند همه انسان‌ها در مواردی هم با هم اختلاف‌نظر داشته‌اند، و این اختلافات چون بر اساس اجتهاد بوده مانع صمیمیت و رفاقت نشده است.

برای روشن شدن این مساله باید درباره اجتهاد در اسلام توضیح بدهم، چنانکه می‌دانید اجتهاد در لغت به معنی کوشش است و در علوم مختلف به معنی تلاش علمی در آن حوزه است، به‌گونه‌ای که شخص در آن حوزه به‌عنوان صاحب‌نظر شناخته می‌شود و بیشترین کاربرد آن مربوط به احکام دینی و رشته فقه و اصول است.

استاد شهید مرتضی مطهری در تعریف معنی اصطلاحی اجتهاد می‌گوید: «اجتهاد یعنی کوشش عالمانه با متد و روش صحیح برای درک مقررات اسلام با استفاده از منابع آن یعنی کتاب، سنت، اجماع و عقل». (مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، ج۳، ص۱۳۵، واژه جهد)

از نظر علمای اسلام، اجتهاد روشمند و مبتنی‌بر مبانی مذکور به هر نتیجه‌ای ختم شود مقبول و مجتهد ماجور است، اگر نتیجه اجتهاد مطابق با حکم واقعی خداوند باشد دو اجر و پاداش دارد و اگر مطابق با واقع نباشد یک اجر دارد.

مبنای این نظر هم روایتی از پیامبر اسلام(ص) است که از طریق اهل سنت نقل شده و تقریبا تمام علمای شیعه آن را پذیرفته‌اند.

اصل حدیث از آن حضرت این گونه نقل شده است: «من اجتهد فاصاب فله اجران، و من اخطاء فله اجر واحد». (عامل نباطی، علی ابن محمدابن علی ابن محمد بن یونس، الصراط المستقیم الی مستحقی التقدیم، محقق، مصحح، رمضان، میخائیل، ج۳، ص ۲۳۶، المکتبه الحیدریه، نجف) یعنی کسی که اجتهاد کند و در اجتهاد خود به حکم واقعی خداوند دست یابد دو پاداش دارد، یک پاداش برای تلاش و کوشش و پاداش دیگر برای رسیدن به حکم واقعی خداوند، و کسی که با وجود به کارگیری تمام سعی و کوشش خود، به حکم واقعی دست پیدا نکند فقط یک پاداش دارد»، بنابراین از نظر اسلام اصل اجتهاد، تحقیق و پژوهش علمی ارزشمند است و پژوهشگر حتی در صورت اشتباه در نتیجه، نه‌تنها تنبیه نمی‌شود، بلکه تشویق هم می‌شود.

بر این اساس علمای شیعه با بهره‌گیری از این حدیث شعاری دارند که عبارت است از «للمصیب اجران و للمخطئ اجر واحد» یعنی مجتهدی که به حکم واقعی دست می‌یابد دو اجر دارد و مجتهدی که به حکم واقعی نمی‌رسد فقط یک اجر دارد و در علم اصول هم دو واژه تخطئه و تصویب مطرح است که حکایت از اهمیت و جایگاه اجتهاد در اسلام دارد.

راز تحمل دیدگاه‌ها و نظرات مختلف در حوزه‌های علمیه در این شعار است، و نیز راز صمیمیت و رفاقت آیت‌الله هاشمی با مقام معظم رهبری در اعتقاد به این مبنای دینی و فقهی است. بنابراین اگر این اصل بر روابط بین همه مجتهدان و صاحب‌نظران دل‌سوز حاکم باشد و همگی برای تلاش و اجتهاد دیگران احترام قائل باشند، اختلاف‌نظر نه‌تنها مایه دشمنی نخواهد شد، بلکه دوستی‌ها و صمیمیت و رفاقت دیرپا بین اشخاص پدید می‌آید، صمیمیتی به دیرپایی رفاقت دو عالم اندیشمند و دو یار همسنگر یعنی حضرت آیت‌الله خامنه‌ای و مرحوم آیت‌الله هاشمی‌رفسنجانی.