هورنیوز – هر چند اهواز در روزگار ساسانیان از شهرهای مهم خوزستان و از مراکز عمده صنایع نساجی خوزستان به شمار می‌رفت و این رونق را با فراز و فرودهایی تا قرن ششم هجری حفظ کرد اما بنا بر منابع تاریخی این شهر یک دوره زوال به‌علت خراب شدن سد شادروان و پایین رفتن سطح آب رونق‌دهنده شهر و نیز جنگ‌ها و اغتشاشات داخلی و بروز بیماری‌های وبا و طاعون، را تجربه کرد.

تا آن که در سال ۱۸۶۹ م (۱۲۴۸ ش) هم‌زمان با حفر کانال سوئز که منجر به کوتاه شدن مسیر تجارت دریایی اروپاییان و توجه آنها به منطقه شد اهواز رونق تازه‌ای گرفت. ناصرالدین شاه قاجار هم از این فرصت برای گسترش تجارت و کشتی‌رانی بر روی رود کارون استفاده کرد و در سال ۱۲۶۶ ش کشتی‌رانی را بر رود کارون برای خارجیان آزاد اعلام کرد. بدین ترتیب بار دیگر این شهر آهسته آهسته جانی دوباره گرفت تا آنجا که امروز جزو شهرهای بزرگ و مطرح ایران به شمار می‌رود.

با توجه به چنین سیر تاریخی انتظار می‌رود اگر آثاری از دوره‌های پیشین در اهواز قابل رویت نباشد، حداقل بتوان به عناصر هویتی از دوره قاجار به بعد در این شهر دست یافت. اما چندی پیش شهردار منطقه یک اهواز در سخنان عجیبی اظهار کرد که این شهر بافت تاریخی ندارد و بافت آن صرفاً فرسوده است.

گرمابه نجفی

تخریب بخشی از حمام در خیابان جهانیان

حمام نجفی در خیابان منسلم نبش جهانیان که تبدیل به پارکینگ شده است

۵ هکتار بافت تاریخی اهواز

اظهار نظری که نخست واکنش سریع فعالان میراث و سپس واکنش رئیس اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری اهواز را در اواخر خرداد ۹۵ به همراه داشت. غلامرضا جلیلی‌نیا با اشاره به این که اهواز دارای ۵هکتار بافت تاریخی است، توضیح داد: شهر اهواز جزو هفت شهر تاریخی استان با ۴۰ اثر ثبت ملی و ۱۵۰ اثر در نوبت ثبت است و مناطق منبع آب، پارک کوهساران و مکان‌های خانه ماپار، هتل قو، خانه دادرس، معین التجار و سرای عجم از آثار تاریخی این شهر و گویای تاریخی بودن بافت اهواز به ویژه در هسته مرکزی شهر است.همچنین در هسته مرکزی شهر اهواز در خیابان‌های سی متری)شریعتی( و ۲۴ متری)آزادگان( بافت تاریخی دوره قاجار و ساباط و حمام های قدیمی وجود دارد.

بنای تخریب شده در اهواز

او یادآور شد: به ویژه در مناطق یک، دو و هفت شهرداری بافت تاریخی بسیاری از دوران قاجار و پهلوی وجود دارد.

آیا اهواز شهری بی‌اصالت است

شاید شنیدن عدد ۵ هکتار از منظری برای دوستداران میراث فرهنگی خوشایند باشد و فکر کنند شاید به دلیل وسعت کم بافت تاریخی اهواز در قیاس با مشهد، یزد،تبریز، کرمان،اصفهان، تهران و… باید حداقل این بافت حال و روز بهتری نسبت به سایر شهرهای بزرگ داشته باشد اما مجتبی گهستونی – فعال میراث فرهنگی و سخنگوی انجمن تاریانا- به خبرنگار معماری‌نیوز می‌گوید: در گویش محاوره‌ای اهواز یک شهر بی‌هویت است اما وجود بناها و محوطه‌های تاریخی در مرکز شهر اهواز و محلات شمالی و جنوبی آن این بی‌اصالتی و بی‌هویتی را رد می‌کند.

خانه اصفهانی در ۲۴ متری اهواز

۲۵۰ بنای تاریخی اهواز چشم انتظار تصمیمات مدیران
او ادامه می‌دهد: در سال ۱۳۱۰ که ثبت آثار تاریخی ایران شروع شد از خوزستان ۱۲ اثر ثبت ملی شدند که پرونده ثبتی شهر ساسانی هرمز اردشیر در محدوده فعلی شهر اهواز یکی از آنها بود. اهواز تا به امروز ۴۰ بنا را ثبت ملی کرده است ولی این ۴۰ بنا تنها آثار فرهنگی اهواز محسوب نمی‌شوند و در فهرست تهیه شده انجمن دوستداران میراث فرهنگی تاریانا خوزستان از پایشی که انجام داده است اهواز بیش از ۲۵۰ بنای تاریخی از دوره قاجاری تا پهلوی اول در دارد.

هتل قو شاخص ترین بنای اهواز که هر لحظه امکان فرو ریختن آن وجود دارد( عکس متعلق به ۴ سال پیش است و اکنون حدود ۴۰ درصد بنا تخریب شده است)

عدم تفویض اختیار بلای جان اداره میراث اهواز
گهستونی با اشاره به این که تصور بی‌هویتی در اهواز باعث شده تا مدیران شهرداری از غفلت اداره کل میراث فرهنگی خوزستان در سال‌های گذشته استفاده کرده و اقدام به تخریب بیش از پیش بناهای تاریخی کنند، می‌افزاید: البته راه‌اندازی اداره میراث فرهنگی شهر اهواز در سال ۱۳۹۳ اگرچه باعث کند شدن روند تخریب‌ها شد اما عدم حمایت اداره کل میراث فرهنگی خوزستان از اداره اهواز و عدم تفویض اختیارات لازم به این اداره باعث شده تا اداره نوپای میراث فرهنگی اهواز در حد و اندازه واقعی خود نقش آفرینی نکند.

ساختمانهایی موسوم به هشت بنگله متعلق به راه آهن که به حال خود رها شده اند

ضرورت مراقبت اضطراری از بافت تاریخی
وی تأکید می‌کند: بافت شهری و جدید اهواز که قدمتی بیش از ۱۰۰ سال دارد سبب شده تا ویژگی‌های تاریخی این شهر نادیده گرفته شود. اگر تلاش دوستداران میراث فرهنگی اهواز نبود امروز باید شاهد شرایط ناگوار‌تری برای بناها و محوطه‌های تاریخی بودیم.

شهرداری پارسال بالای این مغازه ها موسوم به سرای شیخ واقع در خیابان ۲۴ متری نبش خیابان امام را به نام زیباسازی در ۱۰۰ متری رودخانه کارون تخریب کرد.

این فعال میراث فرهنگی اظهار می‌کند که با وجود تخریب‌های متعدد در محلاتی که بناهای با ارزش تاریخی در آن متمرکز هستند اما هنوز آثار متعددی وجود دارد که با مراقبت اضطراری از آن می‌توان شاهد یک بافت تاریخی تا حدودی سالم در این شهر بود.

بیشترین تخریب آثار در منطقه یک اهواز

او می‌گوید: متاسفانه در یک دهه اخیر تخریب بناهای تاریخی در مناطق یک، دو و هفت اهواز به وضوح قابل مشاهده بود که منطقه یک اهواز به دلیل قرار گرفتن در  مرکز شهر اهواز شرایط بحرانی‌تری دارد.

تخریب بنای تاریخی در خیابان کیکاووس

وی می‌افزاید: بناهای تاریخی و با ارزش اهواز و به ویژه بازارهای مرکزی و برخوردار این شهر که در نهایت به رودخانه کارون اتصال پیدا می‌کنند و یا به موازات این رودخانه هستند در اطراف خیابان های ۳۰ متری، ۲۴ متری، بلوار بهبهانی و جاده ساحلی متمرکز است.

الگوی غیرهندسی و شطرنجی

به گفته این فعال میراث فرهنگی محله عامری و حصیرآباد و آسیه آباد کهن‌ترین محله‌های شهر اهواز به شمار می‌روند که دورترین آن کمتر از یک کیلومتری رودخانه کارون قرار گرفته است.

به گواه برخی کارشناسان بافت قدیم اهواز دارای دو الگوی متمایز از یکدیگر است. الگویی غیر هندسی که مختص برخی بافت‌های کهن و دیگری شطرنجی که مختص دوره قاجاری است. سخنگوی انجمن تاریانا با توجه به این نکته خاطر نشان می‌کند که چگونه برخی معتقدند اهواز بافت تاریخی ندارد و بافت تاریخی آن را به بهانه فرسوده بودن تخریب می‌کنند.

یکی از بناهای تاریخی در خیابان ۳۰ متری کنار کلوپ واحدی

گهستونی در عین حال تصریح می‌کند: درک این موضوع که منطقه هفت اهواز از هر لحاظ از جمله تاریخی به خاطر داشتن محوطه باستانی تپه بیسیم، گورستان سنگی کوهساران، وجود محلات عامری، اسیه آباد و حصیرآباد و… و از لحاظ مذهبی به خاطر استقرار آرامگاه علی بن مهزیار اهوازی و از لحاظ طبیعی به خاطر گذر رودخانه کارون به عنوان عریض ترین، طولانی ترین و پر آب ترین رودخانه ایران و دهها دلیل دیگر برخوردار از ارزش‌های میراثی و گردشگری است کار سختی نیست.

سخنگوی انجمن تاریانای خوزستان در پاسخ به این پرسش که وضعیت آثار تاریخی متعلق به سایر نهادها و سازمان‌ها در اهواز چگونه است می‌گوید: امروز علاوه بر اینکه بافت های مسکونی خصوصی با مخاطرات جدی مواجه شده اند، بافت‌های متراکم و با ارزش شرکتی نیز که همگی قابلیت ثبت ملی شدن دارند در معرض خطر تخریب هستند به گونه ای که تلاش برای تغییر بافت محله کارون در شرق اهواز که یک محله شرکتی محسوب می‌شود از مدتها پیش آغاز شده است.

شهرداری و میراث فرهنگی ناظران تخریب بازار

گهستونی درباره وضعیت بازارهای تاریخی اهواز نیز می‌گوید: شهرداری و میراث فرهنگی خوزستان بیش از اینکه به اهمیت و ارزش‌های فرهنگی و تاریخی برخی از بازارهای اهواز آشنا باشند شاهد و یا متولی تخریب در این گذر هستند در حالی که گردش در بازار همواره برای مردم و گردشگران و علاقمندان به بافت‌های تاریخی موجود در بازار همیشه لذت بخش بوده است.

کارخانه ریسندگی و بافندگی اهواز که بیش از ۳ هزار نفر ایرانی و لهستانی در آن کار می کردند و اکنون تنها برج خنک کننده آن باقی مانده است

وی نمونه‌های عینی بازارهایی که در اهواز روز به روز مخدوش می‌شوند را بازار کاوه، سیروس، امام و طالقانی و عامری می‌داند.

گهستونی می‌افزاید: بیشتر متولیان شهرداری و شوراها بافت‌های تاریخی را بخشی از بافت فرسوده قلمداد می‌کنند که این مهم ناشی از ناآگاهی و ناآشنایی برخی از متولیان از میراث فرهنگی است. توصیه ما همواره به مدیران شهرداری و اعضای شورای شهر اهواز این است که متوجه ارزش‌های فرهنگی و طبیعی فعلی اهواز باشند چرا که با بهینه سازی بافت تاریخی افرایش گردشگر، رونق اقتصادی- فرهنگی- اجتماعی بافت تاریخی را شاهدیم که این امر موجب افزایش جمعیت در این مناطق و جلوگیری از تبدیل بافت تاریخی به بافت فرسوده خواهد شد.

چهار شیر ثبت ملی در محاصره کارگاه پل سازی

تبعات گسترش ذهنیت بی‌هویتی اهواز

او با بیان این که تبعات گسترش ذهنیت بی‌هویتی متوجه متولیان شهرداری و حتی میراث فرهنگی خوزستان است، تأکید می‌کند: متاسفانه رفتاری که با بافت تاریخی اهواز می‌شود ناشی از قوانین نانوشته در ذهن برخی افراد است که گاه ناشیانه و گاه عمدی دستور تخریب اثار را می‌دهند. در هر خیابان و کوچه شهر اهواز خرابه‌هایی قابل رویت است که روزگاری نه چندان دور زندگی در آنها جاری بود. بناهایی که سازندگان آن نهایت ذوق و سلیقه را در ساخت بنا به کار برده‌اند اما امروزه بیشتر خانه‌ها به اسم نوگرایی شهری جای خود را به قوطی کبریتی‌هایی می‌دهند که نام دیگرشان آپارتمان و برج است.

به اعتقاد گهستونی این نوگرایی شهری بیشتر به وسیله کسانی مطرح می‌شود که عرقی نسبت به تاریخ اهواز ندارند و بیشتر از مهاجرین هستند که به سبب شغل خود در محلات مرکزی و قدیمی اهواز ساکن شده‌اند.

حمام جنت سال های سال است که درش بسته است و هیچ کسی سراغش را نمی گیرد و در خطر تخریب است

او یکی دیگر از دلایل تخریب بافت تاریخی در شهر اهواز را وجود تعارضات بین سازمانی در نتیجه نبود هماهنگی بین بخشی می‌داند و می‌گوید: این سازمانها به دلیل عدم تعامل با یکدیگر در دام تعارضات و ناهماهنگی‌هایی گرفتار می‌شوند.در نتیجه تعارضات بین سازمانی مسئولیت گریزی نیز به خوبی قابل مشاهده است.

مقصرانی که خود را مقصر نمی‌دانند!

او می‌فزاید:  در گفت وگوهایی که با مدیران متعدد در شهر اهواز داشته‌ایم فرمانداری اداره کل میراث فرهنگی خوزستان را مقصر می‌داند. این اداره کل می‌گوید چرا اداره میراث فرهنگی اهواز به وظیفه‌اش عمل نمی‌کند. اداره میراث اهواز از نبود اختیارات و بودجه گلایه دارد. شهرداری می‌گوید شورای شهر دستم را بسته و شورای شهر هم می‌گوید بافت های تاریخی در اولویت ما نیست و حراست از آن وظیفه اداره کل میراث فرهنگی خوزستان است.

اداره کل راه آهن جنوب مستقر در اهواز تصمیم به تخریب ساختمان خود دارد