ایرانی‌ها از قرن‌ها پیش، از عروسک‌هایی جان‌مایه دارتر از عروسک‌های غربی برخوردار بودند. عروسک‌هایی که روایت‌های کودکانه را در سینه خود حبس کرده و در هزاره‌های تاریخ روبه فراموشی سپرده شده است.

گواه این گفته روایت‌های شاعران کهن از عروسک‌هایی است که جان‌مایه داشتند. سنایی شاعر عرفانی و معناگرای ایرانی به نیکویی از عروسک‌سازی مادران در قرن‌ها پیش سخن می‌راند و خیام شاعر نجومی ایران‌زمین نیز آدمی را به عروسکی جاندار می‌داند که جهان او را بازی می‌دهد.

مبارک، سنگ صبور، آهو و بره، جی جی ویجی، پاژبزک و بازبازک از جمله عروسک‌هایی هستند که هرکدام اندیشه‌ای در ذهن خود دارند.

هر کدام از این عروسک‌ها حتی پا را از مرزهای ایرانی فراتر نهاده و به حوزه فرهنگی دیگر کشورها گام نهادند تا اینکه بعضی عروسک‌ها به بخش دیگری از انسان‌ها تبدیل شدند. کودکان با آنها زیست می‌کردند و کم‌کم این عروسک‌ها شکلی عمومی به خود گرفتند و پارچه و چوب جایگزین عروسک‌های سنگی شدند و لباس قرمز و رزد بر تن کردند تا رازهای رنگ‌های عروسک‌ها همچنان نهفته باقی بماند.

سخنگوی انجمن دوستداران میراث فرهنگی خوزستان در خصوص ثبت ملی عروسک بازبازک به خبرنگار مهر گفت: در این بین قوم بختیاری در فلات مرکزی ایران نیز در هنگام کوچ بزرگ، بختیاری‌ها برای کودکان خود عروسک‌های از جنس چوب و پشم گوسفند می‌ساختند تا به‌واسطه آن، کودکان را سرگرم پرداختن به دنیا این عروسک‌ها کنند.

مجتبی گهستونی افزود: عروسکی با نام «پاژبزک» یا «پاژپرک» که ناصر خسرو قبادیانی به آن اشاره دارد نمایه‌ای از عروسک‌های تاریخی کودکان قوم بختیاری در طول تاریخ بوده و این عروسک‌ها بر اساس شخصیت‌های تاریخی برخی از سران طوایف و جنگاوران قوم ساخته می‌شد.

وی تصریح کرد: یکی از محققان هنر نمایشی نیز معتقد است در بین بختیاری‌ها، عروسکی به نام بازبازک وجود داشته که این عروسک موردتوجه کودکان بختیاری بوده است.

گهستونی افزود: عروسک بازبازک گونه‌‌ای عروسک نمایشی ایل بختیاری است که مادربزرگ‌ها به کودکان هدیه می‌دهند. باز، از بازی به مفهوم نمایش گرفته‌شده و باز و بازی به مفهوم حرکت موزون هم در فرهنگ ایرانی شناخته‌شده و حرف «ک» هم مفهومی برای تصغیر است.

سخنگوی انجمن دوستداران میراث فرهنگی خوزستان ادامه داد: از سوی دیگر رقص در ایل بختیاری یک آئین است که به شکل میدانی و دایره‌ای صورت می‌گیرد و دایره یک نماد همبستگی است و وحدت انسان‌ها را در یک آیین نشان می‌دهد و تنها دو تا سه مقام موسیقایی متناسب با این عروسک وجود داشته و اسکلت اصلی این عروسک از یک یا چند قطعه چوب به شکل علامت صلیب تشکیل می‌داده است.

گهستونی عنوان کرد: نام دیگر این عروسک «لال بریک» یا «لال بئیک» بوده و واژه لال همان گنگ است و بئیک هم یک واژه پهلوی است؛ بنابراین نام دیگر عروسک بازبازک در واقع «عروس خاموش» است.

وی بیان کرد: در بسیاری از موارد در بین این عروسک‌ها یا عروسان خاموش وجه مشترکی وجود دارد و آن مهربانی کودکانه است که کودکان با آن همذات پنداری می‌کنند.

دبیر انجمن دوستداران میراث فرهنگی خوزستان اظهار کرد: اردشیر صالح پور از نویسندگان و کارگردانان تئاتر کشور پیش از این موفق شده بود تا برای معرفی عروسک آئینی بختیاری، کتابی به نام «بازبازک عروسک نمایشی ایل بختیاری» را به نگارش دربیاورد.

گهستونی تأکید کرد: اما بازبازک یکی از نخستین عروسک‌های ایرانی بوده و نشانگر هویت عروسک در نمایش‌های ایرانی است و چهره بختیاری دارد. عروسک‌های ایل بختیاری در طراحی و رنگ صورتشان از رنگ‌های قالی برای ساخت صورتشان استفاده می‌شد و عروسک‌ها دارای ماسک صورتی ثابتی بوده و جنبه شاد داشتند.

وی گفت: عروسک بازبازک، بازی دهنده‌ای کوچک است، عروسکی که حرکت و کاربردی نمایشی دارد و بیشتر برای بازی، تفنن و سرگرمی ساخته می‌شود. کودکان خود بازی‌دهندگان این عروسکند که با نوای موسیقایی توسط نوازندگان ساز سرنا، کرنا و دهل انجام می‌پذیرد.

گهستونی تصریح کرد: پایه، اصل و اساس عروسک «بازبازک» بر اتصال دو چوب چلیپاگونه و به حالت مربع استوار می‌شود که به‌وسیله نخ به هم متصل شده‌اند در واقع نخستین برداشت از «بازبازک» انسانی ایستاده است که دو دست خود را از دو پهلو باز کرده است.

دبیر انجمن دوستداران میراث فرهنگی خوزستان در خصوص وضعیت تولید عروسک بازبازک و اقبال مردم از این عروسک گفت: ثبت هر اثر در فهرست آثار ملی مقدمه‌ای است برای حفاظت مادی و معنوی و لذا ثبت عروسک بازبازک فرصتی است تا گوناگونی جلوه‌های فرهنگی یک استان معرفی شود.

وی افزود: در حال حاضر عروسک بازبازک به‌صورت جزئی تولید و عرضه می‌شود و ثبت این عروسک فرصتی برای معرفی و عرضه هرچه بیشتر آن است.

گهستونی عنوان کرد: در حال حاضر هیچ آماری از تعداد سازندگان عروسک بازبازک در استان خوزستان وجود ندارد. با ثبت ملی این عروسک بومی می‌توان امیدوار بود که هم سازندگان آن شناسایی‌شده و هم بر نحوه ساخت عروسک نظارت و حمایت‌هایی صورت بگیرد.