در دنیای امروز خشونت و پرخاشگری یک معضل اجتماعی است که آثار مخرب روانی-جسمی آن در سطح فردی و اجتماعی مورد توجه است. با توجه به اینکه ریشه بسیاری از نابسامانی‏ ها، انحرافات، جرایم و حتی جنگ ها را باید در پرخاشگری و خشونت جستجو کرد، از نظر متخصصان علم روان شناسی، مطالعه علمی پرخاشگری و خشونت برای شناسایی عوامل برانگیزاننده آن و نیز ارایه راهکارهای پیگیرانه امری مهم و ضروری است

پرخاشگری به عنوان یک آسیب اخلاقی اگر کنترل نشود می تواند عواقب زیانباری داشته باشد. اما بد نیست او بدانیم دقیقا پرخاشگری چیست. بعضی پرخاشگری را رفتاری می دانند که به دیگران آسیب می رساند، یا بالقوه می تواند آسیب برساند. پرخاشگری ممکن است بدنی باشد، مانند لگد زدن و گاز گرفتن و یا لفظی مانند فریاد زدن و رنجاندن. طبق تعریف دیگر، پرخاشگری رفتاری است که به قصد آزار کسی یا آسیب رساندن به چیزی ابراز می شود.

برخی از روان کاوان نیز عقیده دارند پرخاشگری غریزی است و به عنوان تلاشی برای رسیدن به تخلیه هیجانی و رهایی از تمایل های پرخاشگرایانه متراکم شده به وجود می آید.

البته باید به خاطر داشت که پرخاشگری می تواند حالت پرخاشگری پنهان یا آشکار داشته باشد. یعنی ممکن است هدف پرخاشگری، خود فرد یا دیگری باشد. افزایش افسردگی، یأس و دلزدگی جوانان، انحراف های اجتماعی، فرار از خانه، اعتیاد، الکلیسم، ‌خودکشی و مانند این ها جلوه هایی از پرخاشگری پنهان هستند که متأسفانه در جامعه ایران نیز رو به فزونی است
پرخاشگر بودن، به معنای حمایت از خود به شیوه ای است که در آن به حقوق دیگران تجاوز می شود. ‌رفتار پرخاشگرانه به صورت معمول تنبیه گرایانه، ‌سرزنش آمیز، ‌تحکیم جویانه و خصمانه است و می تواند تهدید، توهین و حتی تنبیه بدنی را شامل شود. حتی لبخند تمسخر آمیز، عبارت طعنه و غیرت نیز نوعی پرخاشگری است

و در نوع دیگری  از پرخاشگری که حالتی از تحکم دارد و  یکنوع برتری طلبی است که شخص میخواهد خودش رو برتر جلوه بدهد

پرخاشگری را باید از جرات ورزی متمایز دانست. جرات ورزی، دفاع از حقوق یا متعلقات می باشد مانند ممانعت کودک از این که کسی اسباب بازیش را بگیرد، یا بیان امیال و آرزوها را در بر می گیرد. پرخاشگری می تواند نسبت به اشیاء، حیوانات، انسانهای دیگر یا حتی خود شخص و یا چیزی که به عموم مردم تعلق دارد، مانند پاره کردن صندلی اتوبوس با چاقو، ابرازشود.

انواع پرخشگری

پرخاشگری لفظی، دستکم درسالهای قبل از مدرسه، با افزایش سن افزایش می یابد. کودکانی که درسالهای اولیه پرخاشگر هستند به احتمال زیاد در بزرگسالی و جوانی هم پرخاشگرخواهند بود و کودکانی که پرخاشگرنیستند، به احتمال زیاد در بزرگسالی هم پرخاشگر نخواهند بود. پسرها پرخاشگرتر از دخترها هستند وپسرها بیش ازدخترها پرخاشگری بدنی و لفظی دارند. برای دخترها ظرافت و لطافت به جای خشونت پسندیده تر تلقی می شود. از این رو، در دوره دوم کودکی، پسرها به مراتب خشن تر و ستیزه جوتر از دخترها هستند.

حملات جسمانی، نزاع، پرخاشگری، تخریب و جسارت در پسرها به مراتب بیش از دخترها دیده می شود. هر قدر سن پسرها بالاتر رود، تفاوت بیشتری در رفتار پرخاشگرانه در مقام مقایسه با دخترها نشان می دهند. دختران از ترس اینکه مبادا موقعیت و محبوبیت خود را از دست بدهند، کمتر درصدد بروز خشم و عصبانیت خود بر می آیند. آنها تصور می کنند که اگر احساسات واقعی خود را بیان دارند، مادر و یا دوستان نزدیک خود را ناراحت کرده و موجب طرد خود از سوی آنان می شوند. بنابراین باید نسبت به خشم و عصبانیت در دختران، حساس تر بوده و آنان را در مواجه و مقابله با خشم آماده کرد.

علل پرخاشگری

– خشم فروخورده از دلایل پرخاشگری میتواند باشد ،در واقع اتفاقات ازار دهنده ایی که درطول زندگی شخص وجود داشته و شخص مجبور بوده ناراحتی خودش را پنهان کند و یا  اتفاقات تحمیلی  و ازار دهنده
شخص  را خواه ناخواه وادار به عمل پرخاشگرانه متقابل می کند
به باور فروید، پرخاشگری عمدتاً ناشی از سرکوب غرایز است که به سوی خود و آزار به خود متوجه شده و سپس به آزار دیگران می پردازد
جامعه وحکومت ها  هم یکسری  مشکلات رو به زندگی فرد تحمیل میکنند  مثل مشکلات اقتصادی اعتقادی مذهبی , کنترل بی منطق روی طرز زندگی افراد و اعتقادفردی , که در جامعه ما نیز  وجود دارد و این منجر به خشم پنهانی در افراد میشود ,که در  شرایط مختلف بروز داده میشود  انقلابهای بزرگ نتیجه خشم های فروخورده یک ملت هست که بصورت پرخاش و اعتراض دسته جمعی عنوان میشود

کنراد لورنز (KONRALD LORENZ-1966) نیز معتقد است که پرخاشگری اساساً ‌از یک غریزه جنگیدن ذاتی ناشی می شود که تضمین می کند تا قوی ترین نرها جفت گیری کرده و ژن های خود را به نسل بعدی منتقل کنند

– یادگیری؛ اجتماع به طفل یاد می دهد، چگونه پرخاشگری خودش را ظاهر سازد. در اکثر جوامع پسرها بیش از دخترها تشویق به نشان دادن خشونت و پرخاشگری می شوند. غالب والدین انتظار دارند، پسرهایشان در زدوخورد با اطفال دیگر پیروز شوند.

– رفتارهای خانوادگی؛ والدین از زمانی که کودک به دنیا می آید، بیش از هر چیز به سلامت او اهمیت می دهند. آنها نهایت دقت خود را در انتخاب اسباب بازی به عمل می آورند، داروها و مواد شوینده را دور از دسترس کودکان قرار می دهند، اما مراقبت از کودک تنها این نیست که او را از خطرات و آسیب های فیزیکی و جسمانی در امان نگه داریم، بلکه علاوه  برآن باید محیطی آرام و به دور از هرگونه اضطراب و تشویش نیز برای او فراهم آوریم.

 در یک تحقیق که با عنوان : بررسی اثر عوامل اقتصادی و اجتماعی در تبیین رفتار پرخاشگرانه دانش اموزان ،که  متغیرها و فرضیه ها از سه دیدگاه فیزیولوژیکی ، روانشناسی و جامعه شناسی در سطح کلان و همینطور مطالعات و تحقیقات پیشین جهت تبیین پرخاشگری نوجوانان صورت گرفت. نتایج حاصله نشان داد که بین رضایت از خانواده ، شغل والدین وضع تحصیلی دانش آموزان ، میزان استفاده از وسایل ارتباط جمعی ، مشکلات آنها و وضع اقتصادی خانواده با پرخاشگری رابطه معنی دار و معکوس وجود دارد. همچنین رابطه پرخاشگری با مشکلات دانش آموزان ، میزان گذران اوقات فراغت ، داشتن وسایل شخصی نیز معنی دار و مثبت است.

راههای رفع پرخاشگری

– آموزش کنترل پرخاشگری به وسیله خانواده؛ والدین به منظور آموزش کنترل پرخاشگری، خودشان هنگام خشمگین شدن باید بتوانند جلوی خشم خود را بگیرند و زمانی که با فرزند خود وارد بحث جدی می شوند کنترل کافی بر خود داشته باشند.

روش دیگر این است که دختران و پسران خود را تشویق به داشتن رقابت های سالم ورزشی و عضویت در انجمن های فرهنگی نمائیم. شرکت در مراسم های مذهبی، گروههای موسیقی، نقاشی، بازی های جمعی و از این قبیل می تواند آرامش و روحیه گروهی را در کودک تقویت کرده و از پرخاشگری احتمالی او بکاهد.

– نسبت به فرزند خود عشق و علاقه نشان دهیم؛ کودکان نیازمند عشق وعلاقه هستند. آنها خواهان داشتن روابطی گرم و صمیمانه با والدین و اعضای خانواده خود می باشند. کودکان دوست دارند از بودن در جمع خانواده خود احساس امنیت و آرامش کنند، تا بتوانند با اعتماد به نفس کافی در زندگی گام بردارند.

– هیچ گاه از راهنمایی کودکان دریغ نکنید؛ کودکان همواره نیازمند حمایت، تشویق و راهنمایی های والدین و سایر اعضای خانواده خود هستند. به کودکان خود بیاموزیم که در مقابل رفتارهای تند و خشن دوستان خود، چه عکس العملی از خود نشان دهند. به آنها بفهمانیم که رفتارهای خشونت آمیز مورد تایید هیچ کس نیست و آنها را از دوستی با افراد پرخاشگر برحذر داریم.

– هیچ گاه در محیط خانه پر خاشگری نکنیم؛ خشونت در محیط خانه می تواند آسیب های جبران ناپذیری به کودکان وارد آورد. کودکان به محیطی امن و عاری ازخشم و خشونت برای رشد احتیاج دارند. کودکی که درخانه شاهد خشونت وپرخاشگری است، الزاما خشن و پرخاش جو نمی شود، ولی استفاده از خشم وعصبانیت را برای حل مشکلات زندگی آینده خود، امری عادی و طبیعی قلمداد خواهد کرد.

– به کودکان کمک کنیم تا جلو
ی خشم و خشونت خود بایستند؛ والدین می توانند با حمایت فرزندان خود نحوه ی مقابله با خشونت را به آنان بیاموزند و به آنان یاد دهند که چگونه با پاسخ های محکم و جدی خود جلوی رفتار تهدیدآمیز دیگران بایستند. سعی کنیم به آنها بیاموزیم که مقاومت در برابر خشونت یکی از صفات برجسته انسانی است.

– صمیمت، صمیمیت در خانواده امری لازم و ضروری است زیرا سهم مهمی در کاهش خشونت در خانواده دارد بسیاری از رفتارهای خشونت آمیز به این دلیل است که صمیمیت بین طرفین وجود ندارد. صمیمیت هنگامی افزایش می‌یابد که افراد خانواده درامور زندگی با یکدیگر مشارکت داشته باشند. همچنین اعتماد و اطمینان در مشارکت بین اعضای خانواده باعث صمیمیت می‌شود.

– تامل و سکوت، یکی از بهترین راه‌های کنترل خشونت و کنترل رفتار خویشتن در مواقعی است که یک فرد به تحریک شخص بپردازد. بهترین شگرد در این هنگام آن است که دیگران سکونت اختیار کنند تا آن فرد هم آرامش پیدا کند سپس در یک فرصت مناسب با هم به بحث و بررسی بپردازند
– تخلیه یعنی اینکه به طور مستقیم جواب خشونت را ندهیم. تحقیقات جدید نشان می‌دهد که پرخاشگری حلاکی و حتی فیزیکی علاوه بر اینکه خشم را کاهش نمی‌دهد بلکه باعث افزایش آن نیز می‌شود.
– مدل پرخاشگری جایگزینی  (قدم زدن و…)، تحقیقات نشان داده که افرادی عادی که پرخاشگری خود با رفتار های غیر پرخاشگرانه جایگزین کردند بعد از این کار سطح کمتری از پرخاشگری را داشته‌اند
– تنبیه، درطول تاریخ یکی از وسایل اجتماعی برای کم کردن میزان خشونت تنبیه بوده‌است که توسط آن جلوی تجاوز، خشونت و دیگر رفتارهای پرخاشگرانه را می‌گرفتند ولی در حال حاضر علما معتقدند که تنبیه به طور موقت جلوی خشونت حاضر را می‌گیرد و برعکس در طولانی مدت به طور مستقیم باعث تقویت آن می‌شود درحال حاضر تنبیه بدنی از طرف سازمان بهداشت جهانی ممنوع شده‌است.
– صحبت کردن در مورد مشکل، بهترین روش برای کاهش پرخاشگری صحبت کردن در مورد آن است این تکنیک به طور عملی به دو صورت عملی است ولی اینکه در لحظه‌ای که پرخاشگری به حد اعلای خود می‌رسد یکی از طرفین سکوت اختیار کند و سعی کند غائله را ختم کند ولی بعد از اینکه طرفین آرام شدند و مدتی نیز گذشت با خونسردی مطالب را با یکدیگر در میان می‌گذارند و آن را حل و فصل می‌کنند.

درمان پرخاشگری:
برای درمان پرخاشگری گام اول شناخت و ریشه یابی علت یا علل پرخاشگری است با شناخت این عوامل می‌توان همکاری‌های لازم را برای کاستن از میزان و شدت پرخاشگری ارائه نمود مانند سرگرم نمودن فرد مهر و محبت و دلجویی آموزش تنهایی فکرکردن صبرو متانت نشان دادن در مواقع پرخاشگری تشویق جهت استحمام وروش گرفتن اجرای عدالت در منزل برآورده کردن نیازهای کودکان و نوجوانان مساعد ساختن جو آزادی‌های کنترل شده جلوگیری از توهین و ناسزا گفتن به آنها و یا مقابله به مثل نکردن با آنها جلوگیری از تهدید و ترساندن الگوهای خوب را به آنها نشان دادن رهنمودهایی در مورد سازش و جوشش با دیگران تشویق به بازی‌های گروهی و رعایت  قوانین در زندگی ،اموزش  گذشت ،یاد دادن انتقاد صحیح به آنها جهت تخلیه و سبک شدن و آرامش یافتن استفاده نمود.

*روانشناس ارشد و عضو کانون آینده نگری