تبعات ایجاد سد گتوند علیا که سال‌هاست مورد انتقاد کارشناسان متعدد بوده این بار فراتر از وضعیت اجتماعی منطقه رفته و شوری بیش از حد آن باعث شده تا رئیس سازمان حفاظت محیط‌زیست کشور در سفری به خوزستان خواستار برچیده شدن کامل آن شود.

به گفته سازندگان سد گتوند علیا، این سد بزرگترین سد خاکی و دارای بزرگترین مخزن در بین سدهای کشور بعد از سد کرخه است. با این وجود صفت‌های بزرگترین و بلندترین برای این سد هرگز باعث نشد بهترین باشد و حتی نتوانست مانع بروز مشکلاتی شود که ساخت آن بر روی منبع نمک منطقه ایجاد کرده است.

به اعتقاد کارشناسان، مهم‌ترین معضلی که ساخت گتوند علیا ایجاد کرد، افزایش شوری آب این منطقه بود. هرچند سازندگان گتوند از همان ابتدا برای حل این مشکل و برای جلوگیری از انحلال نمک در آب، اقدام به ساخت پتوی رسی کردند اما با شکست پتوی رسی این اقدام هم نتوانست افزایش شوری آب را مهار کند.

در حالی که مطالعات کارشناسان نشان داده که میزان نمک مخزن سد گتوند اکنون به ۷ میلیون تن رسیده است اما مسئولان این طرح صراحتا معتقدند که شوری آب ارتباطی با سد گتوند ندارد و ورود پساب‌های کشاورزی آب‌های منطقه را شور کرده است! در نهایت آش شوری که گتوند برای منطقه خوزستان پخت، آنچنان به کام مردم و مسئولان کشور نشسته که حتی پای امین حسین رحیمی، رئیس دیوان محاسبات کشور را نیز به حل این ماجرا باز کرد.

او در مصاحبه‌ای درباره سد گتوند علیا و تبعات آن اعلام کرده است که با بررسی پرونده سد گتوند در دیوان محاسبات، با افرادی که در مطالعات اولیه طرح با وجود گنبدهای نمکی اقدام به ساخت سد کرده‌اند در هر جایگاهی که باشند، برخورد قانونی خواهد شد.

رحیمی تاکید کرده است که سد گتوند یکی از بزرگ‌ترین پروژه‌های ملی‌ است که نبود دقت در مطالعات اولیه آن در نادیده گرفتن گنبدهای نمکی در مسیر، موجب شده با وجود تمامی تلاش‌ها برای ساخت سد، امروز شاهد ایراداتی اساسی در این پروژه باشیم.

رئیس دیوان محاسبات کشور نتایج مطالعات گتوند را چنین تشریح کرده است: شوری کف مخزن گتوند ۱۷۰هزار میکروموس بر سانتی‌متر یعنی سه برابر شوری آب خلیج فارس محاسبه شده و از زمان آبگیری سد گتوند تاکنون بیش از ۱۷میلیون تن نمک به زمین‌های آبخور این سد سرازیر شده است.

اگر این روند تا انحلال سازند نمک ادامه یابد به طور تقریبی حدود ۵۰سال زمان لازم است که سازند نمکی از بین برود اما پیش‌بینی می‌شود اگر این مشکل اساسی حل نشود، کشاورزی استان خوزستان درمدت کمتر از یک دهه به طور کلی نابود خواهد شد.

سازمان حفاظت محیط‌زیست خواستار برچیده شدن سد گتوند علیا
مدیرکل دفتر ارزیابی زیست‌محیطی سازمان حفاظت محیط‌زیست کشور یکی از معترضان به شوری آب گتوند است که در این باره می‌گوید: اسفندماه سال گذشته بود که برای علاج‌بخشی به شوری آب سد گتوند، جلسه‌ای با معاون اول رئیس جمهوری داشتیم و تمامی موضوع‌های مربوط به این سد از سوی سازمان حفاظت محیط‌زیست، وزارت نیرو، سازمان بازرسی و سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشور در این جلسه عنوان شد.

حمید جلالوندی با بیان اینکه دیدگاه‌ همه مسئولان مربوطه در خصوص گتوند و تاثیر آن در شوری آب منطقه در این جلسه ارائه شده است، نتیجه آن را مطالعه تخصصی موسسه آب دانشگاه تهران با ۲۵ متخصص در زمینه آب و همچنین تشکیل یک پنل کامل با کارفرمایی سازمان حفاظت محیط‌زیست کشور، وزارت نیرو، سازمان بازرسی و سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشور اعلام می‌کند.

او همچنین یادآور می‌شود که شرح خدمات این پروژه اکنون مصوب و هفته گذشته نیز گزارش نهایی آن بعد از سه ماه اعلام شده است. یعنی تا تاریخ ۳۰ اردیبهشت ماه امسال، گزارش‌ها و راهکارها و هزینه‌های اقتصادی، فنی و زیست‌محیطی برای هر راهکار در خصوص مقابله با تبعات شوری آب گتوند مشخص شده است. از جمله این راهکارها پایش کردن، مدیریت مخزن و انتقال نمک با تونل‌های جدید است و سناریوی تمامی اقدامات هم از نظر فنی و هم میزان هزینه و اثرات زیست‌محیطی به مسئولان ارائه شده و اکنون منتظر نظر پنل کارفرمایی در این باره هستند.

مدیرکل دفتر ارزیابی زیست‌محیطی سازمان حفاظت محیط‌زیست کشور می‌گوید: سازمان حفاظت محیط‌زیست در این پنل کارفرمایی درخواست کرده است که برچیدن سد نیز از لحاظ فنی و اقتصادی بررسی شود، منتهی این آخرین گزینه است زیرا باید به تخریب و آزادسازی ۶ میلیارد مترمکعب آب پشت این سد نیز فکر کرد که می‌تواند تمامی استان خوزستان را زیر آب ببرد.

جلالوندی همچنین در واکنش به نظر وزارت نیرو درباره تاثیر سد گتوند علیا در مهار سیلاب‌ها تاکید می‌کند: یکی از مهم‌ترین عملکرد سدها مهار سیلاب است و حتی اگر سیل‌ها دوره‌های بازگشت ۵ ساله یا ۱۰ ساله یا حتی ۱۰۰۰ ساله با دبی‌های مختلف داشته باشند، در طراحی سد به این موضوع توجه می‌شود.

بنابراین هر چند از نظر وزارت نیرو این سد نقش بسیار مهمی در کنترل سیلاب‌های منطقه دارد اما از نظر محیط‌زیست ممکن است به وسیله این سیلاب آب ابرشور نمکی که کف مخزن سد گتوند است بالا آمده و تمامی آب منطقه را شور کند.

او بر این باور است که با وجود پتوی رسی که سازندگان گتوند بر روی سطح نمک گسترانده‌اند تا از انحلال نمک در آب جلوگیری کند اما اکنون مشاهده می‌شود که این پتوی رسی تاثیر چندانی نداشته و انحلال نمک در آب صورت گرفته است. بنابراین با ورود آب شور دیگر رودخانه‌های منطقه به گتوند و انحلال نمک، اکنون EC یا همان شوری آب کف مخزن سد، ۲۰۰ هزار میکروموس بر سانتی‌متر محاسبه شده است. بنابراین خطر این وجود دارد که سیلاب اختلاطی در مخزن ایجاد کند و سیستم مدیریتی آن را بهم ریخته و آبهای استان کاملا شور شوند.

پسندیده: عامل اصلی شوری آب ترکیبات نمکی موجود است
مدیرکل دفتر آب و خاک سازمان محیط‌زیست کشور نیز در این باره می‌گوید: آنچه مسلم است این است که یکی از منابع تاثیرگذار بر شوری آب گتوند گنبدهای نمکی است که در کف آن و در کل این منطقه وجود داشته و دچار انحلال شده است.

حسن پسندیده معتقد است؛ چیزی که باید درباره گتوند بررسی شود این است که علاوه بر گنبدهای نمکی، عوامل تاثیرگذار دیگری هم وجود داشته باشد و ممکن است یکی از آنها ورود پساب کشاورزی به آب باشد. هر چند برآیندها نشان می‌دهد که عامل اصلی شوری آب ترکیبات نمکی موجود در کف گتوند است.

درویش: جانمایی سد گتوند علیا اشتباه بوده است
محمد درویش یکی از منتقدان سد گتوند که اکنون در سمت مدیرکل دفتر مشارکت‌های سازمان حفاظت محیط‌زیست کشور فعالیت می‌کند، علت مخالفت خود را جانمایی غلط این سد عنوان می‌کند و توضیح می‌دهد: جانمایی اشتباه گتوند باعث شده تا برای حل مشکلات آن، ساخت سازه سد به شدت هزینه‌بر شود.

سوال اینجاست که چرا باید چنین سازه گران‌قیمتی را بسازیم در حالی که اگر اصول ابتدایی ساخت آن رعایت می‌شد و گنبد نمکی که در این منطقه وجود دارد را مد نظر قرار می‌دادند اکنون با مشکلات عدیده در این خصوص مواجه نبودیم.

درویش معتقد است؛ وقتی وجود گنبدنمکی در منطقه به اثبات رسیده، حداقل ارتفاع سد را نباید تا این حد بالا می‌بردند که بگویند این بزرگترین و مرتفع‌ترین سد جهان است. آن هم به این علت که در کشورمان قربانی یکسری «‌ترین‌ها» شده‌ایم. حتما باید بزرگترین برج جهان یا بزرگترین بیمارستان جهان و مرتفع‌ترین دانشگاه یا سد جهان را داشته‌ باشیم تا تصور کنیم که بهترین هستیم! غافل از اینکه این ترین‌ها مشکلات بسیاری را ایجاد خواهند کرد.

مدیرکل دفتر مشارکت‌های سازمان محیط‌زیست کشور بیان می‌کند که اگر سد گتوند در کنار گنبد نمکی ساخته نشده است، چرا برای آن پتوی رسی با هزینه‌ای چند ده میلیارد تومانی صرف شد تا مانع ورود نمک به آب و انحلال آن شود؟ خاک این پتوی رسی از حاصلخیزترین اراضی منطقه گتوند تهیه شده و به عمق ۲ تا ۲٫۵ متر خاک را برداشت کرده‌اند و جای درختان کهور و کنار را خالی گذاشته‌اند که تاثیر بسیار مخربی بر محیط‌زیست داشته است.

درویش نیز مانند بسیاری از کارشناسان دیگر بر این باور است که اگر این سد در این مکان ساخته نمی‌شد، نیازی نبود که پتوی رسی برای جلوگیری از انحلال نمک در آب آن ساخته شود، یا بعد از آن هزینه‌های بسیاری برای انتقال آب شور به خلیج فارس یا حتی تالاب هورالعظیم شود و حتی خود سازندگان گتوند کمیته‌ای برای بررسی تبعات سد در دانشگاه تهران تشکیل داده و ده‌ها میلیارد تومان دیگر برای مقابله با مشکلات آن صرف کنند.

درویش می‌گوید: هرچند سازمان بازرسی کشور نیز اعلام کرده است که این سد باید تعطیل و از مسیر خود خارج شود اما مسئولان گتوند هنوز این مشکلات را انکار می‌کنند و حاضر نیستند آن را بپذیرند.

مدیرکل دفتر مشارکت‌های سازمان محیط‌زیست کشور با ابراز نگرانی از اینکه مسئولان سد گتوند اکنون با افزایش مصنوعی دبی آب در گتوند تلاش می‌کنند تا شوری آن را در حد استاندارد نگه دارند، اظهار می‌کند: به همین علت همیشه باید آب سد گتوند در بیشترین میزان خود باشد اما خدایی ناکرده اگر این آب به دلایل مختلف کم شود یا اینکه با سیلابی حجم عظیمی از آب وارد سد شده و لایه‌های زیر و روی کف سد گتوند را مخلوط کند، فاجعه‌ای زیست محیطی به بار خواهد آمد.