اوایل بهمن سال گذشته، ریزگرد‌ها به حدی زندگی اهالی خوزستان را فلج کرد که برخی از اعضای هیأت دولت به این استان سفر کردند. نکته اینجاست که توجه به این پدیده نباید به چنین مواقعی محدود شود. در این مصاحبه، ضیاءالدین شعاعی، مدیر ملی مقابله با پدیده گرد و غبار سازمان حفاظت محیط زیست به سئوالات ما پیرامون ریزگردها پاسخ داده است.

مشکل ریزگردها در کشورمان به چند سال پیش برمی‌گردد؟

تقریبا به شروع دوران خشکسالی جدید برمی‌گردد، حدود ۱۳سال پیش بود که با شروع خشکسالی شدت گردوغبار نیز بیشتر شد و این روزها که وارد چهاردهمین سال خشکسالی در منطقه شده‌ایم، شدت آن قابل توجه شده است.

آیا با شروع خشکسالی برنامه‌ای برای مهار گرد و غبار در کشور اجرایی شد؟

مهار گرد و غبار ناشی از خشکسالی غیرممکن است. ما باید بیشتر به مهار گرد و غبار از منابعی که مدیریت‌های ناصحیح سبب وقوع آن شده توجه کنیم، اما آن دسته از منابع که به طبیعت مربوط است و در سطح میلیون‌ها هکتار رخ می‌دهد، پدیده‌ای است که باید امیدوار بود با عبور از دوره خشکسالی و ورود به دوره ترسالی کم‌کم فروکش کند.

کدام عوامل منطقه‌ای سبب شدت گرفتن این پدیده شده است؟

یکی از آنها کشور ترکیه است که تقریبا کنترل دجله و فرات را با پروژه گاپ در دست گرفته، این پروژه برنامه‌ای است که براساس آن شرق ترکیه به قطب زراعی تبدیل خواهد شد. نکته اینجاست که این پروژه حدود ۳۵ میلیارد مترمکعب ظرفیت سدسازی ایجاد کرده یعنی برابر با کل آب دجله و فرات در ترکیه. این مساله سبب خشک شدن حدود ۹۵ درصد تالاب‌های بین‌النهرین شده است. البته ناگفته نماند درصدی از خشکی بین‌النهرین می‌تواند ناشی از این خشکسالی باشد، اما بخش بزرگ آن ناشی از کاهش آب در دجله و فرات است.

البته عده ای می گویند ضعف در مدیریت منابع آب نیز به این شرایط دامن زده است، این موضوع را تائید می‌کنید؟

درست است، برای نمونه در احداث سد‌های کرخه و دز باید به نحوی مدیریت می‌کردیم که در فصل‌های خشکسالی آب تامین شود و اراضی به حال خود رها نشود. مساله اینجاست که به دلیل تخصیص آب به بخش کشاورزی و صنعت و کمبود آب می‌توان با مدیریت منابع آب بخشی از مشکل را برطرف کرد، اما خشکی برخی تالاب‌ها مانند شادگان، هم به دلیل آب‌هایی که مهار شده و هم به دلیل خشکسالی بوده است.

برآوردی از خسارتی که گرد و غبار در کشور بر جای می‌گذارد، دارید؟

برآورد عددی نداریم، گرچه با توجه به پروژه‌هایی که در سطح دانشجویی اجرا شده ادعا‌هایی می‌شود؛ اما این پدیده خسارت عظیمی به کشور تحمیل می‌کند، چون در بخش کشاورزی، باغی و عسل کاهش تولید داشته‌ایم، زیرا گرد و غبار روی رشد گیاه و گرده افشانی تاثیر می‌گذارد. در بخش سلامت شهروندان نیز میزان آسیب‌ها به حدی است که نیاز به یادآوری ندارد. مسائلی مانند کنسل‌شدن پروازها و تعطیل‌شدن مدارس را نیز باید در نظر گرفت.

چقدر از منابع تولید گرد و غبار منشأ داخلی دارد؟

اگر با توجه به تعداد حادثه بخواهیم صحبت کنیم باید گفت اگر یکصد حادثه گرد و غبار در کشور اتفاق بیفتد به جرات می‌توان گفت بالای ۹۰ درصد آنها منشا خارجی دارد، اما چنانچه به‌شدت گرد و غبار توجه کنیم، گرد و غبار می‌تواند از منشا‌های داخلی تشدید شود. در این بحث، عددی ندارم. لازم به یادآوری است که حدود ۳۰۰ هزارهکتار از منابع ریزگردها در خوزستان، ۵۴۰ هزار هکتار در سیستان و بلوچستان و حدود یک میلیون هکتار نیز در سایر استان‌های کشور شناسایی شده است.

درباره منابع خارجی چطور؟

خیلی دقیق نمی‌توان گفت، گرد و غبار آفریقا با غلظت کمی به ما می‌رسد، منشأ اصلی ما بخش شرقی سوریه و اردن، بخش غربی و مرکزی عراق و بخشی از کویت و عربستان است که گرد و غبار سنگین تولید می‌کنند. در عراق وسعت منابع گرد و غبار حدود ۵ میلیون هکتار و درعربستان حدود ۱۰ میلیون هکتار است. در باره اردن و سوریه نیز آمار دقیقی نداریم.

با توجه به نقش کشور‌های منطقه در سطح بین‌الملل چه تلاش‌هایی برای رفع این مشکل صورت گرفته است؟

وقتی شدت بحران در سطح چند ده میلیون هکتار در منطقه است و کشورهای منطقه علاقه‌ای به رسیدن به اجماع منطقه‌ای ندارند، خیلی امیدوارکننده نیست که در کوتاه مدت یا میان مدت به یک برنامه منطقه‌ای برسیم، اما تلاش می‌کنیم مساله گرد و غبار را بین‌المللی کرده و سازمان ملل و دستگاه‌های مربوط را تشویق کنیم تا این بحث را به مجامع بالاتر بکشند و کشورهای منطقه ملزم به همکاری شوند.

کشورهای منطقه درباره درخواست‌ها برای کنترل این پدیده چه پاسخی می‌دهند؟

برای عراق و سوریه برقراری امینت در اولویت قرار دارد. عربستان نیز می‌گوید خودش می‌تواند و تمهیداتی دارد و نیازی به اجماع منطقه‌ای نمی‌بیند. باید امیدوار بود در آینده اتفاق مثبتی بیفتد.

در بخش داخلی باچه مشکلاتی رو به رو هستیم؟

در بخش داخلی بحث خشکسالی مطرح است، باید امیدوار باشیم منابع آب بهبود پیدا کند تا بتوانیم در بحث مدیریت بهتر عمل کنیم، برای این کار سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری برنامه‌هایی تهیه کرده و قرار است در سطح ۳۰ هزار هکتار به شکل مدیریت منابع آب و نهالکاری اقدام کند. در بحث مالچ پاشی نیز حدود ۳۰۰۰ هکتار در مناطق با اولویت یک تامین اعتبار شده است. افزون بر این سازمان هواشناسی نیز ملزم به هشدار بموقع و پیش‌بینی تجهیزات شده است.

سازمان حفاظت محیط زیست در این بین چه نقشی دارد؟

محیط زیست نقش هماهنگ‌کننده دارد. تنظیم برنامه، هماهنگی دستگاه‌ها، دفاع در دولت و تعیین اولویت‌ها وظیفه محیط زیست است.

دولت چقدر برای مقابله با این پدیده اعتبار در نظر گرفته است ؟

دقیقا اطلاع ندارم، اما کلا حدود ۴۰۰ میلیارد تومان در بودجه ۹۵ دیده شده که هنوز ابلاغ نشده است. در واقع با این کار موافقت‌شده و از سوی سازمان حفاظت محیط زیست به عنوان پیشنهاد به دولت فرستاده شده است. برنامه دولت جدی است، اما یکی از چالش‌ها در این حوزه این است که تا چه حد می‌توانیم با این معضل بزرگ و اعتبار محدود، اولویت‌ها را پوشش بدهیم.