خشکسالی و سوء‌مدیریت کمر منابع آب ایران را شکست
هورنیوز – روز گذشته انتشار خبری مبنی بر افت تراز آب پشت سد کرخه به کمتر از تراز نیروگاهی افکار عمومی را به سمت خشکسالی گسترده در سطح کشور حساس کرد.
به استناد آمار منتشر شده از سوی دفتر مطالعات پایه منابع آب، میزان بارش ثبت شده در حوضه‌های آبریز درجه ۲ مرز غربی، کرخه، کارون بزرگ جراحی و زهره از ابتدای شهریور سال ۱۴۰۰ تا کنون صفر بوده است، از سوی دیگر میزان بارش‌های ثبت شده از ابتدای سال آبی ۱۳۹۹-۱۴۰۰ تاکنون نیز کاهش بسیار چشمگیری نسبت به سال گذشته ثبت کرده‌اند، برای مثال میزان بارش حوضه آبریز کارون بزرگ و کرخه در سال جاری نسبت به سال گذشته به ترتیب با کاهش ۲۰۲ میلیمتری و ۱۷۵ میلیمتری مواجه شده است، میزان بارش‌های ثبت شده در سال جاری نسبت به متوسط ۵۰ سال اخیر نیز کاهش معناداری را تجربه کرده و به طور کلی میزان بارندگی به نحوی است که سال آبی ۱۳۹۹-۱۴۰۰ خشک‌ترین سال ۵۰ سال اخیر تلقی خواهد شد.
کاهش بارندگی و به عبارت دیگر خشکسالی در سال آبی گذشته آغاز شده و بر اساس پیش‌بینی‌های هواشناسی این روند نامطلوب دست کم تا انتهای فصل پاییز سال ۱۴۰۰ ادامه دارد، بر این اساس شرایط دشوار به وجود آمده بیشتر از یک سال است که کشور را درگیر خود کرده اما با توجه به اینکه مفهوم صرفه‌جویی و محدودیت منابع آبی به دلیل مدل تامین آب کشور به طور گسترده ذهن مرد را به خود درگیر نمی‌کند، بنابراین با گذشت یک سال از وقوع خشکسالی در زمان کنونی و با انتشار اخباری نظیر اخبار سد کرخه، زمینه حساسیت مردم نسبت به مسئله کمبود آب به وجود می‌آید.
خشکسالی و سوء مدیریت کمر منابع آب ایران را شکست
با این وجود افت تراز قابل توجه سد کرخه در حال حاضر تنها مرتبط با مسئله خشکسالی نیست و نشانه‌های سوء مدیریت و اقدامات غیرکارشناسی در این حوزه به وضوح مشخص است، در همین راستا حجم زنده سد کرخه در مهر سال ۱۳۹۹ برابر ۱٫۶ میلیارد متر مکعب بود و با توجه به خشکسالی در مهر سال ۱۴۰۰ این عدد به ۰ میلیون متر مکعب بالای تراز نیروگاهی رسیده است.
پیش از پرداخت به دلایل اساسی کاهش تراز آبی پشت سد کرخه، ممکن است این سوال به وجود بیاید که چرا خروجی آب بزرگترین سد خاکی منطقه که آب را به سمت توربین‌های برقابی هدایت می‌کند در تراز پایین‌تری ساخته نمی‌شود تا بدین ترتیب در شرایط خشکسالی زمینه استفاده بیشتر از نیروگاه به وجود بیاید؟
چرا تراز نیروگاهی سد پایین‌تر ساخته نمی‌شود؟
در پاسخ به این سوال باید گفت، فعالیت نیروگاه برقابی واقع در سازه سد زمینه ایجاد ارتعاشات و تنش‌های موضعی دینامیکی را در سازه سد به وجود می‌آورد و آب پشت سد زمینه جذب این تنش‌ها را به منظور جلوگیری از آسیب به بدنه فراهم می‌کند. در شرایطی که آب پشت سد در ترازی کمتر باشد، این سیال توان جذب انرژی ناشی از ارتعاش توربین را نداشته و زمینه آسیب به سازه سد فراهم می‌شود، بر این اساس تراز خروجی نیروگاهی بر اساس بحث مذکور در حداقلی‌ترین ارتفاع ممکن جانمایی می‌شود.
پس از آگاهی از شرایط جانمایی خروجی سد کرخه، بهتر است بدانیم کاهش قابل توجه تراز آب پشت این سد به حدی که از تراز نیروگاهی پایین تر رفته و تنها تخلیه‌گر سد، تخلیه‌گر تحتانی قلمداد شود، ناشی از ۲ دلیل خشکسالی و سوء مدیریت است.
بر همین اساس خشکسالی سبب شد تا حجم ورودی مخزن سد کرخه نسبت به متوسط درازمدت خودش هم حدود ۴۸ درصد کاهش داشته و همین آمار نسبت به سال آبی قبل هم حدود ۵۷ درصد کاهش ورودی آب را داشته باشد. طبیعتا زمانی که خشکسالی همراه با کاهش آورد آبی اتفاق بیافتد، مدیریت منابع آب کشور باید با وسواس و دقت مضاعفی همراه با به روزترین مدلسازی‌های موجود در این حوزه پیگیری شود اما متاسفانه در سالی که خشک‌ترین سال ۵۰ سال اخیر تلقی می‌شود، شاهد سوء مدیریت‌های گسترده در این حوزه هستیم.
آبی که برای تولید برق هدر رفت و رهاسازی شد
اولین اشتباه رخ داده در حوزه کرخه پیرامون مدیریت منابع آب در دوران خشکسالی بی‌سابقه، رهاسازی آب سد بدون توجه به برنامه تدوین شده کارشناسی تنها با هدف جبران کمبود برق به حساب می‌آید، به استناد یک منبع موثق حاضر در سد کرخه، انحراف خروجی آب سد به دلیل تولید برق از برنامه تدوین شده معادل ۱۰ درصد برآورد می‌شود، به عبارت دیگر نزدیک به ۶۳٫۵ میلیون متر مکعب از آب سد کرخه معادل ۱۰ روز خروجی آب برنامه‌ریزی شده این سد تنها به دلیل تولید برق و بدون توجه به خشکسالی رهاسازی شده است.
رهاسازی آب سد به دلیل تولید برق در شرایطی رقم می‌خورد که مردم در مواجهه با اظهارات مسئولان به تناقض نزدیک می‌شوند. این یعنی از یک سو متولیان وزارت نیرو از کم آبی و کاهش مصرف صحبت می‌کنند و از سوی دیگر آب را تنها به دلیل تولید برق رهاسازی می‌کنند. طبیعتا این مسئله می‌تواند زمینه بی‌اعتمادی نسبت به تصمیمات اتخاذ شده را فراهم کرده و آثاری فراتر از آب از دست رفته بر جای گذارد.
مسئله رهاسازی آب سد به دلیل تولید برق تنها شاخصه سوء مدیریت اتفاق افتاده در سد کرخه نیست و افزایش خروجی این سد از میزان برنامه‌ریزی شده در فصل تابستان یکی دیگر از دلایل شرایط کنونی به حساب می‌آید.
سد کرخه زیر فشار برداشت‌های خارج از برنامه
بر این اساس، شرکت آب و برق خوزستان به عنوان متولی اصلی مدیریت منابع آب این استان با تکیه بر مدل‌های موجود میزان خروجی هر یکی از سدهای استان را به نحوی تعیین کرده بود که ریسک تامین منابع آب در فصل پاییز به حداقل برسد.
بنا بر اظهارات یک منبع آگاه در سازمان آب و برق خوزستان، این نهاد با اطلاع از پیش‌بینی‌های هواشناسی و مدل‌های پیشرفته مدیریت منابع آب، خروجی سدهای این استان را به نحوی تعیین کرده بود که اگر در فصل پاییز نیز شاهد تداوم کاهش بارندگی بودیم، شرایط برای تامین آب پایدار مهیا باشد. برای مثال در سد کرخه خروجی با در نظر گرفتن ریسک کاهش بارندگی فصل پاییز خروجی سد را بین ۷۵ تا ۸۰ متر مکعب در ثانیه تنظیم شده بود.
با وجود مستندات و راهکارهای کارشناسی ارائه شده در مواجه با خشکسالی بی‌سابقه در خوزستان، میزان خروجی آب سدهای این استان هیچ تطبیقی با مستندات کارشناسی نداشت و تصمیمات مغایر با اصول مدیریت منابع آب کشور، این خروجی را تا ۱۶۰ متر مکعب بر ثانیه افزایش داد. این خروجی در شرایطی افزایش پیدا کرد که کمتر از ۳۰ درصد زمین‌های زیر کشت استان خوزستان برای کشت برنج به این آب نیاز داشت و بیش از ۷۰ درصد مساحت کشت این استان، منتظر فصل پاییز و انجام کشت محصولات استراتژیک نظیر گندم بود.
همین مسئله سبب شد تا بیش از ۵۶۰ میلیون متر مکعب آب پشت سد کرخه به دلیل تصمیمات غیر کارشناسی اخذ شده و ناتوانی وزارت نیرو در تشریح مسائل برای نهادهای بالادستی هدر برود.
افزایش دبی و از دست رفتن بخش قابل توجهی از آب سد در حالی اتفاق افتاد که راهکارهایی نظیر مقابله به برداشت غیر مجاز از آب سد و ارائه الگوی کشت مناسب می‌توانست زمینه عبور از بحران تابستان در حوضه آبریز کرخه را مهیا کند.
بر این اساس در شرایط خشکسالی که هر لیتر از آب ارزش بالایی دارد، ۶۲۳٫۵ میلیون متر مکعب از آب سد کرخه خرج مدیریت نامناسب و نبود حکمرانی موثر آب شده و بدون برنامه رهاسازی شد.
حساسیت برداشت از آب سد کرخه بیشتر شود
با این وجود در شرایط کنونی که تراز سد کرخه از تراز نیروگاهی پایین‌تر رفته و خروجی آب از تخلیه‌گر تختانی صورت می‌پذیرد، برداشت آب باید با حساسیت قابل توجهی دنبال شود.
بر این اساس محمد پورحمید، کارشناس حوزه نیرو، با اشاره به اینکه برداشت آب سد کرخه به شرایط بحرانی رسیده است، گفت: حساسیت ایجاد شده در بازگشایی تخلیه‌کننده تحتانی سد به این دلیل است که برداشت آب در این مرحله از حجم مرده انجام شده و در صورتی که میزان بارش‌های سال آبی پیشِ رو کمتر از برداشت از حجم مرده باشد، ممکن است در سال آبی آتی منابع آب سد کرخه به تراز نیروگاهی هم نرسیده و ریسک بسیار بزرگی مناطق پایین دست وارد شود.
بر اساس حساسیت بیان شده توسط کارشناسان، ریسک بهره‌برداری از سد کرخه پایین تراز نیروگاهی زمانی افزایش می‌یابد که مطابق اخبار هواشناسی استان خوزستان، خشکسالی در مهر و آبان سال ۱۴۰۰ نیز تداوم داشته و میزان بارش پیش‌بینی شده در فصل پاییز کمتر از متوسط ۵۲ ساله خواهد بود، از طرفی میزان نیاز آبی کشت پاییزه خوزستان ۳ برابر کل آب موجود در سدهای این استان است و همین مسئله بر اهمیت حساسیت بیان شده می‌افزاید.
با توجه به موارد ذکر شده، برداشت آب سد کرخه در این مرحله باید با وسواس بسیاری همراه باشد و به صورت محدود دنبال شود تا از ریسک تامین آب سال آینده کاسته شود. علاوه بر این در مدیریت منابع آب مشابه آنچه تاکنون انجام شده باید پرهیز کرده و زمینه حاکمیت تصمیمات کارشناسی مهیا شود. در شرایطی که مجموعه اقدامات انجام شده در قالب یک حکمرانی موثر پیگیری نشود، دیگر آبی وجود ندارد که سوء مدیریت مدیران تحت تاثیر سایر نهادی تصمیم‌گیر را پوشش دهد.
