خانواده بازنمایی شده (ابراهیم منصوری)
با گذشت زمان این نکته ملموس تر احساس می شود که رسانهها به عنوان عاملان تغییر و تحول در ارزشها و هنجارها مطرح هستند، بهطوریکه سنتها را به مبارزه میطلبند و به صورت یک عامل مؤثر در دگرگونی نگرشها و رفتارهای نسل جدید عمل می کنند. همین امر می تواند منجر به شکاف نسلی و عدم انتقال تجربیات نسل گذشته به نسل فعلی و حتی نیاز تراشی و دگرگونی معیارها از طریق رسانه ها برای نهاد خانواده را بدنبال داشته باشد.
رسانهها به عنوان یکی از نهادهای اجتماعی کارکرد انتقال میراث فرهنگی و اجتماعی و ارزشهای جوامع را برعهده دارند. در دوران کنونی نقش نهادهای اجتماعی همانند خانواده، مدرسه و همسالان در اجتماعی کردن نسلها تضعیف و در مقابل روز به روز بر اهمیت و نقش رسانهها افزوده میشود. به طوریکه نسل فعلی، اغلب آنچه را که از رسانه میخواند، میشنود و می بیند، ملاک نگرش، عمل و رفتار خود قرار میدهد.
بحث بازنمایی خانواده با اغلب مباحث مهم جهانی امروزی خانواده، مانند جهانی شدن ارتباط نزدیک دارد بازنمایی خانواده یکی از ویژگی های جهانی در دنیای امروز است. تمام ملت ها امروزه رسانه ای شده و در جهان رسانه ها غرق شده اند. از اینرو، بازنمایی خانواده موضوعی است که هم جنبه محلی یا ملی دارد و هم جنبه جهانی. بازنمایی یعنی استفاده از زبان و نظام دلالت برای معنادار کردن و فهم جهان هستی.
ذهن ما در فرایندی پویا و دائمی به تولید بازنماییهای جدید میپردازد و دوباره تحت تأثیر بازنماییهای جدید، خود را بازتعریف میکند. از اینرو، در شرایط امروزی جهان، هنگام بحث درباره خانواده، لازم است بررسیهای دقیق تجربی درباره تأثیر رسانهها (نه تنها رادیو وتلویزیون، ماهوارهها، بلکه اینترنت، بازیهای رایانهای و…) صورت گیرد. اهمیت این بحث، نه تنها در جایگاه رسانهای شدن فرهنگ و خانواده است، بلکه رسانهها در زمینه سیاستگذاری برای خانواده، از جمله ابزارهایی هستند که میتوان آنها را مدیریت و برنامهریزی کرد.
امروزه با گسترش رسانه ها، فاصله های زمانی و مکانی موجود میان انسانها رو به ویرانی است. به عبارتی دقیق تر وسایل ارتباط جمعی جدیدشیوه های زندگی بشری را متحول نموده و به گونه ای جهان کنونی را به یک دهکده ی کوچک تبدیل کرده اند. در این دهکده، افکار و اعمال جوامع از یکدیگر پنهان نمانده و هرگونه اتفاقی در هر گوشه ای از جهان با فاصله زمانی خیلی ناچیز قابل تسری و تعمیم به نقاط دیگر است و فرآیند تبادل اطلاعات و دگرگونی ارزشها باسرعت قابل ملاحظه ای در جریان است. این فشردگی فزاینده زمان و مکان ضمن ادغام مردم دنیا در جامعه جهانی، همزمان تاثیر خود را بر نهادهای مدنی و درون خانواده نیز ملموستر کرده است.
خانواده کوچکترین و مهمترین نهاد اجتماعی و در عین حال هسته اصلی رشد و تعالی انسان است که خصلت های اساسی و الگوهای ارزشی در آن شکل می گیرد.این مسئله در نحوه ارتباط افراد با اجتماعات بزرگتر نیز حائز اهمیت است. به همین خاطر، توجه به نهاد خانواده، امری مهم و سرنوشتساز است و ضروریست تمامی سازمانها و نهادهای فرهنگی و اجتماعی به تحکیم روابط خانواده و انتقال صحیح ارزشها و جایگزینی ارزشهای معادل با ارزشهای دور از فرهنگ و آئین ایرانی توجه داشته باشند. در این میان به نظر میرسد رسانه ها به معنای اعم به عنوان یکی از نهادهای مهم فرهنگ ساز، نقش مهمی ایفا کرده و هر طیف از رسانه ها نیز در این میان تاثیر و نفوذ خود را درحوزه خانواده گسترانیده است. به طوریکه میتوان گفت رسانه در برخی موارد قادر به شکلدهی، جهتبخشی و تثبیت مبانی فکری، فرهنگی و اخلاقی اعضای خانواده است.
یکی از عوامل تاثیرگذار بر ذهنیت اعضای خانواده تعدد و توسعه ابزارهای بازنمایی خانواده است. در گذشته، دوربینها، رسانهها، اینترنت، صنعت چاپ و …امکانات جدید برای تولید تصویر وجود نداشت. بشر لاجرم امور را در محدوده ابزارهای بازنمایی که در اختیار داشت میشناخت، اما امروزه، «فناوریهای بازنمایی» امکانی فراهم ساختهاند تا بشر بتواند همه چیز و از جمله خانواده را بازنمایی کند. امروزه ابزارهای بازنمایی به سطحی رسیدهاند که حتی ما متوجه آنها نمیشویم. برای مثال بازیهای کامپیوتری، ابزار بازنمایی رسانهای بهشمار میآیند که در بازنمایی خانواده بسیار نقش دارند. بسیاری از بازیها در فضا و محیط خانواده مطرح میشوند. ضمن اینکه توده گیر شدن و همگانی شدن رسانه ها در انواع و اقسام مختلف نیز بحث بازنمایی و نحوه آن را به موضوع مهم و قابل توجه تبدیل کرده است.
در جامعه امروزی درست مابازاء همه آنچه در زندگی اجتماعی پدید آمده خانواده نیز دچار تغییر شده و با بوجود آمدن فناوری های ارتباطات خانواده به القاب گوناگون متصف شده است( مثل خانواده رسانه ای شده، خانواده مجازی، خانواده شبکه ای و…) که هر کدام از آنها حاصل تغییراتی هستند که در عرصه و محیط اجتماعی و در نتیجه رشد و اختراع فناوریهای ارتباطاتی پدید آمده اند.
بدلیل جایگاه مقدس خانواده در جامعه ایرانی، لازم است رسانه ها بر نمایش مدل هایی از خانواده اصرار داشته باشد که همسو با مدل های مورد وفاق ملی و در بستر آموزه های دینی شکل گرفته است. آسیب شناسی از دلایل سست شدن پایه های نهاد خانواده حکایت از آن دارد که در برخی موارد ریشه آسیب های ویرانگر این نهاد مهم و تعیین کننده سعادت جامعه، رسانه ها و نوع نگاه آنها به نهاد خانواده است در این میان جهت گیری مختلف و گاه متضاد طیف مختلف رسانه در انتقال ارزشها و هنجارهای مورد وفاق جامعه بایکدیگر نیز به گسترش آسیبها در درون خانواده و به تبع آن در لایه های مختلف جامعه انجامیده است. برای مثال زمانی که تلویزیون سعی دارد آموزه های دینی را در قالب ها و ژانرهای مختلف به بیننده آموزش داده و تثبیت کند همزمان در فضای مجازی عکس آن عمل شده و سعی در قبح زدایی از برخی اصول مورد تائید اسلامی – ایرانی می شود که متاسفانه نمونه های عینی آن در جامعه وجود دارد ضمن اینکه تاثیر مخرب و گاه جبران ناپذیر شبکه های معاند و ویرانگر بر نهاد مقدس خانواده از طرق مختلف تصویری و مجازی در نتیجه ارائه پیامها و الگو های متضاد نیز این موضوع را تشدید می کند.
نگاهی اجمالی به کنداکتوراین شبکه ها دلالت بر برنامه ریزی در طیف زمانی مختلف این شبکه ها جهت تاثیرگذاری بر نهاد خانواده و به تبع آن بر جامعه دارد. این شبکه ها ضمن ارائه تصویری فانتزی از خانواده سعی دارند با تنظیم کنداکتور پخش خود در ژانرها متنوع و قالب های جذاب، پیام خود را زاویه ایدئولوژی شبکه های و متضاد با فرهنگ خانواده ایرانی خود بسته بندی کنداگر درباره آن بخش از پیامدهای مخرب چنین بازنمایی ها بر خانواده بحث کنیم که همگان نیز اغلب از آن صحبت می کنند، باید فهرست طولانی از آسیب ها و مسائل اجتماعی ذکر کنیم که به ماهواره ها، تلویزیون ها، فضای مجازی، تلفن های همراه و… نسبت می دهند.
برای مثال، برنامه های رسانه ای در زمینه گسست، تعارض و شکاف نسل ها، طلاق و فروپاشی خانواده، از هم پاشیدگی هویت های فرهنگی محلی، ترویج ضدهنجارهای اخلاقی و فرهنگی، بدآموزی های گوناگون مانند ترویج مصرف گرایی، سست کردن ارزش های دینی و اخلاقی، گسترش لذت گرایی، فردگرایی، آسیب زدن به فرایندهای رشد و تکامل فردی و اجتماعی، تقویت روحیه تبعیض نژادی و قومی، و بسیاری مسائل دیگر تأثیرگذار بوده و هستند. این مسائل به اشکال مختلف بر نهاد خانواده تاثیرات عمیق می گذارند. در اینجا مجال این نیست تا درباره آسیب شناسی رسانه ها صحبت کنیم همان طور که نمی توان به نحو مبالغه آمیزی درباره آسیب های رسانه ها صحبت کرد، نمی توان این آسیب ها را نادیده گرفت.
ارائه “سواد رسانه ای” به عنوان یک مهارت اجتماعی می تواند همراه با تفکر انتقادی و استدلالی مخاطبان را به صورت فعال و پویا با پیام ها و تولیدات رسانه ای آشنا کرده و مخاطب را برای بهره برداری مفید و سودمندانه از مسائل زندگی و حیات اجتماعی، سیاسی و فرهنگی نظام مصرف رسانه ای آماده کند.